Ο μύθος του κρυφού σχολειού

«Φεγγαράκι μου λαμπρό,

φέγγε μου να περπατώ,

να πηγαίνω στο σχολειό,

να μαθαίνω γράμματα,

γράμματα σπουδάματα

του Θεού τα πράματα»

Το φαινομενικά αθώο αυτό τραγουδάκι, που μας ξυπνάει μνήμες από την παιδική ηλικία, δεν είναι παρά μια έμμεση μέθοδος διάδοσης του «θρύλου» του κρυφού σχολειού. Ένας θρύλος που, παρά την επανειλημμένη διάψευσή του από έγκριτους ιστορικούς, ακόμα «καλά κρατεί» και θεωρείται από τους περισσότερους Έλληνες ως αναμφισβήτητο ιστορικό γεγονός. Το θέμα επανήλθε πρόσφατα στην επικαιρότητα με το διαβόητο βιβλίο ιστορίας της 6ης Δημοτικού, το οποίο παρά τις όσες (σκόπιμες ή όχι) παραλείψεις του, προσπάθησε να αποστασιοποιηθεί από αυτόν το «θρύλο».

Ας ξεκινήσουμε από την αρχή. Κρυφό σχολειό ονομάζεται το είδος του σχολείου που πιστεύεται οτι κατά την τουρκοκρατία λειτουργούσε κρυφά τη νύχτα, συνήθως με δάσκαλο κάποιον ιερέα ή μοναχό. Αυτός προσπαθούσε, εκτός από τα βασικά γράμματα, να εμφυσήσει στους νεαρούς μαθητές του τον πόθο για την απελευθέρωση από τον τουρκικό ζυγό, συχνά υπενθυμίζοντάς τους το μεγαλείο των αρχαίων προγόνων τους. Δυστυχώς, αυτό το σχολείο δεν υπήρξε ποτέ, παρά μόνο στη φαντασία των μεταεπαναστατικών ιεραρχών και όσων απολογητών τους έσπευσαν εκ των υστέρων να ξαναγράψουν την ιστορία, λέγοντας οτι η ορθόδοξη Εκκλησία συνέβαλε καθοριστικά στη διατήρηση του ελληνικού στοιχείου επί οθωμανικής κατοχής, όπως επίσης και στην επιτυχία της επανάστασης του '21.

Τα μόνα... τεκμήρια ύπαρξης του θεσμού αυτού είναι ο ιδιαίτερα διάσημος πίνακας του Νικολάου Γυζή (επάνω) με τίτλο «Ελληνικό Σχολείο εν καιρώ δουλείας», που εκτέθηκε πρώτη φορά το 1888 και το ποιήμα του Ιωάννη Πολέμη «το κρυφό σχολειό», που δημοσιεύτηκε το 1899:

«Απ' έξω μαυροφόρα απελπισιά

πικρής σκλαβιάς χειροπιαστό σκοτάδι

και μέσα στη θολόκτιστη εκκλησιά

(στην εκκλησιά που παίρνει κάθε βράδυ

την όψη του σχολειού)

το φοβισμένο φως του καντηλιού

τρεμάμενο τα ονείρατα αναδεύει

και γύρω τα σκλαβόπουλα μαζεύει»

Όπως καταλαβαίνετε, μεσολάβησαν περισσότερα από 60 χρόνια από την έναρξη της επανάστασης, πόσο μάλλον από τα πρώτα χρόνια της τουρκικής κατοχής, όταν το πρόβλημα της εκπαίδευσης των ραγιάδων ήταν οξύτερο. Το ποίημα αυτό, παρόλη την παντελώς αβάσιμη ιστορικά θεματολογία του, απέκτησε γρήγορα μεγάλη δημοσιότητα. Χάρη στη δημοσιότητα αυτή, ο τίτλος του ποιήματος αντικατέστησε τον αρχικό τίτλο του πίνακα, ο οποίος έμεινε γνωστός ως «Το Κρυφό Σχολειό».

Από την άλλη, δεν υπάρχει καμία απολύτως ιστορική μαρτυρία για την ύπαρξη αυτού του θεσμού. Κανένας έγκυρος ιστορικός, ούτε ο Παπαρρηγόπουλος (φώτο), ο οποίος αφιερώνει στην εποχή της τουρκοκρατίας τους δύο από τους εννέα τόμους της «Ιστορίας του Ελληνικού Έθνους», ούτε ο Σάθας στην «Τουρκοκρατούμενη Ελλάδα» του, ούτε και η νεώτερη δεκατετράτομη «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους» της Εκδοτικής Αθηνών κάνουν οποιαδήποτε αναφορά στο κρυφό σχολειό. Στο τελευταίο μάλιστα σύγγραμμα και συγκεκριμένα στη σελίδα 366 του 10ου τόμου, οι συντάκτες του σχετικού κεφαλαίου Γ. Ζώρας και Α. Αγγέλου (καθηγητές πανεπιστημίου), είναι κατηγορηματικοί: «Κρυφό σχολειό δεν υπήρξε, πρόκειται για μύθο». Ο δε Βακαλόπουλος στη σελίδα 370 του ίδιου τόμου προχωρά ακόμη περισσότερο, εξηγώντας γιατί το κρυφό σχολειό δεν ήταν απαραίτητο: «Οι Τούρκοι πάντως δεν φαίνεται ότι απαγόρευαν τη λειτουργία σχολείων, αφού δεν έχουμε ούτε ένα παράδειγμα αρνήσεως των τουρκικών αρχών να δώσουν άδεια λειτουργίας σχολείου ή βίαιου κλεισίματος σχολείου από Τούρκους. Οι αντίθετες πληροφορίες είναι πολύ μεταγενέστερες και πρέπει να συσχετισθούν με τον θρύλο του Κρυφού Σχολειού». Τις ίδιες τοποθετήσεις είχαν οι Μανουήλ Γεδεών, Γιάννης Βλαχογιάννης, Γιάννης Κορδάτος, Διονύσης Κόκκινος, Δημήτρης Φωτιάδης και πολλοί άλλοι, όχι λιγότερο σημαντικοί.

Θα προχωρήσω σε μια σύντομη περιγραφή της εκπαίδευσης των Ελλήνων κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας. Τον πρώτο αιώνα μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης οι υπόδουλοι Χριστιανοί πέρασαν από ένα στάδιο πνευματικού και εκπαιδευτικού μαρασμού. Οι μεγάλοι δάσκαλοι είχαν φύγει στη Δύση, ενώ καινούργια σχολεία δεν ιδρύθηκαν. Η Εκκλησία όμως είχε ανάγκη από ιερείς, που έπρεπε να ξέρουν στοιχειωδώς να διαβάζουν τα ιερά βιβλία. Έτσι, λειτούργησαν μέσα στους ναούς εκκλησιαστικά σχολεία που κατάρτιζαν τους μέλλοντες κληρικούς. Ανεξάρτητα όμως από αυτά τα εκκλησιαστικά φροντιστήρια, σε ορισμένες πόλεις με πρώτη την Αδριανούπολη, εξακολούθησαν να υπάρχουν και να λειτουργούν σχολεία πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης.

Φυσικά, η ποιότητα της εκπαίδευσης αυτής ήταν πολύ χαμηλή και οι περισσότεροι μαθητές μάθαιναν μόνο να διαβάζουν και να γράφουν. Τα σχολικά κτίρια ήταν σπάνια ή μικρής χωρητικότητας και πολύ συχνά οι μαθητές μαζευόταν στο νάρθηκα των εκκλησιών. Ακόμα, σχεδόν δεν υπήρχαν διδακτικά βιβλία και χρησιμοποιούσαν εκκλησιαστικά σαν βοηθήματα: την Οκτώηχο, το Ψαλτήρι ή τη Σύνοψη. Ίσως εδώ να βρίσκεται ο ιστορικός πυρήνας του μύθου για το κρυφό σχολειό. Το ουσιαστικό βήμα προόδου στην εκπαίδευση άρχισε να γίνεται από τα μέσα του επόμενου (16ου) αιώνα. Με κέντρα τη Χίο, τη Λέσβο, την Αδριανούπολη και την Κωνσταντινούπολη ιδρύονται πολλά σχολεία, όπου διδάσκουν αξιόλογοι δάσκαλοι. Μερικά παραδείγματα:

Κωνσταντινούπολη: Ιδρύεται το πρώτο πατριαρχικό σχολείο το 1556, το οποίο υπήρξε πρόδρομος της Μεγάλης του Γένους Σχολής (επάνω), ενώ θα ακολουθήσει η ίδρυση και άλλων σχολείων από το πατριαρχείο.

Λέσβος: Από το 1545 έχουμε τη σύσταση σχολείου στη μονή Λειμώνος, καθώς και του πρώτου «σχολείου θηλέων» στην ιστορία της νεοελληνικής παιδείας, στη μονή Μυρσινιωτίσσης.

Χίος: Χαρακτηρίζεται ως το «σπουδαιότερο παιδευτικό και πνευματικό κέντρο της ελληνικής Ανατολής». Η πνευματική άνθηση του νησιού συμπίπτει με την τουρκική κατάκτηση (1566), οπότε και παραχωρήθηκαν στους νησιώτες πολλά προνόμια, που θα τερματιστούν βίαια με την επανάσταση και τη σφαγή του 1822.

Αθήνα: Από μαρτυρία του 1586 μαθαίνουμε ότι η πόλη έχει πολλά σχολεία που διδάσκουν την ελληνική γλώσσα.

Ήπειρος: Από πηγές της εποχής μαθαίνουμε πως λειτουργούσαν 14 σχολεία σε μοναστήρια της Βόρειας Ηπείρου και 24 σχολεία σε μοναστήρια της Νότιας Ηπείρου. Επίσης, ιδρύθηκαν πολλά σχολεία σε χωριά και πόλεις, μεταξύ των οποίων η φημισμένη Ζωσιμαία σχολή στα Ιωάννινα.

Κυδωνιές: Αναφέρεται μεγάλη πνευματική ανάπτυξή, που κορυφώνεται το 18ο αιώνα με την ίδρυση της «ακαδημίας των Κυδωνιών», όπου δίδαξαν καταξιωμένοι δάσκαλοι της εποχής, μεταξύ των οποίων ο Βενιαμίν ο Λέσβιος και ο Θεόφιλος Καΐρης.

Οι απολογητές της ορθοδοξίας χρησιμοποιούν ως πηγές συγγραφείς όπως ο Φωτάκος, ο Κ. Οικονόμου και ο Ν. Δραγούμης. Όλοι αυτοί όμως έζησαν στα μεταεπαναστατικά χρόνια και δεν επικαλούνται αξιόπιστες μαρτυρίες για την τεκμηρίωση των ισχυρισμών τους, παρά μόνο την «προφορική παράδοση». Ακόμα, κάποιοι δείχνουν κρύπτες σε μοναστήρια και εκκλησίες, τις οποίες διαφημίζουν ως έδρες κρυφών σχολείων. Όμως, και σε αυτήν την περίπτωση δεν υπάρχουν ιστορικές μαρτυρίες, παρά μόνο η «παράδοση». Οι κρύπτες αυτές θα μπορούσαν να είναι οτιδήποτε άλλο (π.χ. αποθήκες), ενώ αν γινόταν πράγματι μάθημα στα μοναστήρια κανείς δεν μας αποδεικνύει οτι ήταν κρυφό από τους Τούρκους.

Όπως εύκολα συμπεραίνεται από τα παραπάνω, η εκπαίδευση τα χρόνια της τουρκοκρατίας διεξαγόταν με αρκετά προβλήματα μεν, αλλά όχι τόσα ώστε να ωθήσει κάποιους φιλοπάτριδες κληρικούς στην ίδρυση νυχτερινών κρυφών σχολείων. Δεν αμφισβητείται από κανέναν η μεγάλη προσφορά μεμονωμένων ιερέων στην εθνική αφύπνιση των σκλαβωμένων Ελλήνων. Στην προσπάθεια τους όμως αυτή δεν είχαν ποτέ σύμμαχό την ηγεσία της Εκκλησίας. Για τη φιλοπατρία άλλωστε των ιεραρχών επί τουρκικής κατοχής έχω ξαναμιλήσει (βλ. «Ελλάδα σημαίνει ορθοδοξία» μέρη 2 και 3). Το πιο συμφέρον για κάθε μητροπολίτη ήταν να παραμείνουν οι ραγιάδες Χριστιανοί, για να διατηρεί τα ασύλληπτα προνόμιά του, αλλά να μην έχουν διάθεση για επαναστάσεις, για να μην δυσαρεστηθεί ο «ευεργέτης» του ο σουλτάνος...

Οι ιστορίες περί κρυφού σχολειού δημιουργήθηκαν πολύ αργότερα, μετά τη δημιουργία του ελληνικού κράτους, όταν η Εκκλησία προσπαθούσε να σβήσει τις κακές μνήμες από τη δράση της επί τουρκοκρατίας και να ξαναγράψει με οργουελιανό τρόπο την ιστορία. Αυτό το κατάφερε με την καθιέρωση στη συλλογική συνείδηση μύθων και ψεύτικων ηρώων, όπως ο «άγιος» Γρηγόριος ο Ε', που με παρόμοιο τρόπο πέτυχαν να θεωρείται σχεδόν από το σύνολο των Ελλήνων ήρωας της επανάστασης!