Κυριακή 5 Σεπτεμβρίου 2010

Ασυνείδητο και θρησκευτικό αίσθημα (μέρος 1ο)

Μετά από ένα διάλειμμα μερικών εβδομάδων, επιστρέφω ενεργά στο blogging με ένα διαφορετικό άρθρο. Μέχρι τώρα περιοριζόμουν κυρίως στο να καταδεικνύω τις διάφορες εκφάνσεις του ανορθολογισμού στη ζωή μας, είτε αυτό λέγεται θρησκεία, είτε πίστη στην αστρολογία, τον εσωτερισμό, τα «ανεξήγητα φαινόμενα», τη δεισιδαιμονία γενικότερα. Δεν είχα όμως προσπαθήσει επαρκώς να εξηγήσω γιατί είναι τόσο δημοφιλείς αυτές οι εμφανώς παράλογες πεποιθήσεις, ακόμα και στον 21ο αιώνα, την εποχή της γνώσης και της επιστήμης. Αυτό σκοπεύω να κάνω σήμερα, στο παρόν εισαγωγικό άρθρο για το ασυνείδητο. Κάποιες σύντομες μόνο αναφορές στο ψυχολογικό υπόβαθρο της πίστης έχω κάνει στα παλιότερα άρθρα μου εδώ, εδώ, εδώ και εδώ. Παρακαλώ τον ενημερωμένο αναγνώστη να συγχωρέσει ορισμένες υπεραπλουστεύσεις που κάνω στη συνέχεια, τόσο σε θέματα ψυχανάλυσης όσο και νευροεπιστημών, θεωρώ όμως πως είναι απαραίτητες για την καλύτερη κατανόηση πολύπλοκων και σύνθετων εννοιών σε ένα τόσο μικρό κείμενο.


Θα ξεκινήσω με έναν ορισμό της έννοιας του ασυνείδητου. Για πολλούς αιώνες οι άνθρωποι πίστευαν οτι οι λειτουργίες του εγκεφάλου, ή του ψυχικού οργάνου αν θέλετε, περιορίζονται στις συνειδητές σκέψεις, συναισθήματα και αισθήσεις. Από την αρχή όμως ήταν εμφανές οτι το μοντέλο αυτό δεν επαρκούσε για να εξηγήσει πολλές παράξενες και παράλογες συμπεριφορές, οι οποίες ερχόταν σε σύγκρουση με τον συνηθισμένο τρόπο σκέψης των ανθρώπων που τις εμφάνιζαν. Για παράδειγμα, ένας άνδρας που εμφανώς αγαπούσε τη μητέρα του και αυτό επιβεβαιωνόταν έμπρακτα, υπήρχαν φορές που ξεσπούσε εξαιρετικά βίαια πάνω της, με τέτοιο τρόπο σαν να τη μισούσε θανάσιμα. Παρατηρήσεις σαν αυτήν προβλημάτισαν διάφορους στοχαστές και φιλοσόφους ανά τους αιώνες, γεννώντας την ιδέα οτι υπάρχει μια περιοχή στο μυαλό μας πέρα από αυτά που συνειδητοποιούμε. Την αόριστη και ασχημάτιστη αυτή ιδέα επεξεργάστηκε και διατύπωσε επιστημονικά ο Σίγκμουντ Φρόυντ, μόλις στις αρχές του 20ου αιώνα.


Το επίθετο ασυνείδητο χρησιμοποιήθηκε λοιπόν για να υποδηλώσει το σύνολο των νοητικών περιεχομένων που δεν είναι παρόντα στο πεδίο της συνείδησης, δηλαδή δεν συνειδητοποιούνται από το άτομο (υποκείμενο). Τα περιεχόμενα αυτού του μυστηριώδους σχηματισμού δεν μπορούν να γίνουν γνωστά άμεσα, αλλά μόνο έμμεσα, μέσω των αποτελεσμάτων που προκαλούν. Μπορούμε να ανιχνεύσουμε την επίδραση του ασυνείδητου παντού στην καθημερινή ζωή, σε κάποιες παράξενες συμπεριφορές, στα λογοπαίγνια, στα «τυχαία» λάθη, στα όνειρα. Συχνά απορούμε εκ των υστέρων, καθώς διαπιστώνουμε οτι η φαινομενικά τυχαία λοξοδρόμηση από την πορεία που είχαμε καθορίσει πιθανότατα οφείλεται σε μια ασυνείδητη πρόθεσή μας να μην πάμε στη δουλειά ή να επισκεφτούμε κάποιον που βρίσκεται εκτός της αρχικής πορείας. Επίσης, συμβαίνει πολλές φορές να μην αναγνωρίζουμε στην κυριολεξία κάποιον γνωστό μας, ο οποίος συμπεριφέρεται τελείως διαφορετικά από ότι συνήθως, σαν κάτι να τον «διακατέχει». Η εξήγηση γι' αυτά τα φαινόμενα δεν είναι φυσικά η επίδραση δαιμονικών δυνάμεων, αλλά η λειτουργία μιας περιοχής του ψυχικού οργάνου, που δρα απόκρυφα και ανεξάρτητα.


Τα περιεχόμενα του ασυνείδητου μπορεί να είναι μύχιοι πόθοι και φόβοι, αισθήματα συμπάθειας και αντιπάθειας που δεν είμαστε έτοιμοι να δεχτούμε, επιθυμίες των οποίων την ένταση δεν μπορούμε καν να υποπτευτούμε. Συχνά οι επιθυμίες που βρίσκονται στο ασυνείδητο είναι αντικρουόμενες, αυτό όμως δεν είναι ασυμβίβαστο για τον τρόπο λειτουργίας του. Αντικρουόμενες, ανήθικες, παράξενες, τρελές ορμές και επιθυμίες βρίσκουν καταφύγιο στο ασυνείδητο, γιατί το άτομο δεν είναι έτοιμο να τις αναγνωρίσει και να τις αποδεχτεί. Το ασυνείδητο δρα ανεξάρτητα από το συνειδητό τμήμα του ψυχικού οργάνου (Εγώ), κάποιες φορές συνεργάζονται αρμονικά, ενώ κάποιες άλλες συγκρούονται, με δυσμενείς συνέπειες για την ψυχοσύνθεση του ατόμου. Ενώ το ασυνείδητο χαρακτηρίζεται από την αρχή της ηδονής, δηλαδή την πρωτόγονη απαίτηση να ικανοποιηθούν όλες οι επιθυμίες του εδώ και τώρα, το Εγώ χαρακτηρίζεται από την αρχή της πραγματικότητας, την προσαρμογή δηλαδή των εσωτερικών απαιτήσεων στα δεδομένα του περιβάλλοντος.


Η ύπαρξη του ασυνείδητου, που αρχικά στηρίχθηκε σε μια υπόθεση, επιβεβαιώνεται από τις πλέον σύγχρονες νευροανατομικές μελέτες. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος αποτελείται από διάφορες δομές, εκ των οποίων οι περισσότερες υπάρχουν και στα ζώα, ενώ ορισμένες εξελίχτηκαν και επιτελούν λειτουργίες μοναδικές για το ανθρώπινο είδος. Ο εγκεφαλικός φλοιός (το φροϋδικό Εγώ), που είναι ιδιαίτερα αναπτυγμένος στον άνθρωπο, είναι υπεύθυνος για τη λογική σκέψη, το συνδυασμό στοιχείων και την εξαγωγή συμπερασμάτων. Παλαιότεροι σχηματισμοί που υπάρχουν και στα υπόλοιπα θηλαστικά, όπως το λιμπικό σύστημα, είναι υπεύθυνοι για τη συναισθηματική επένδυση των παραστάσεων, ενώ κατώτεροι σχηματισμοί που συναντώνται και στα ερπετά επιτελούν πρωταρχικές λειτουργίες, όπως η ρύθμιση της αναπνοής και του κύκλου ύπνου-εγρήγορσης, τα ένστικτα της αναπαραγωγής και της επιθετικότητας.


Θεωρείται οτι αυτό που ονομάστηκε ασυνείδητο από τον Φρόυντ σχεδόν ταυτίζεται με το λιμπικό σύστημα και τον υποθάλαμο. Οι συγκεκριμένες δομές, αν και συνδέονται με τον φλοιό, συνήθως δρουν αυτόνομα, χωρίς ο φλοιός να γνωρίζει τη δραστηριότητά τους. Παρόλο που ο φλοιός έχει κατά κύριο λόγο τον έλεγχο των σκέψεων και των πράξεων του ανθρώπου, πολύ συχνά οι κατώτεροι σχηματισμοί «καταλαμβάνουν» τον έλεγχο και το υποκείμενο συμπεριφέρεται πρωτόγονα. Ο φλοιός του εγκεφάλου, τόσο σε όγκο όσο και σε αριθμό συνδέσεων, υστερεί σε σχέση με τις αρχαιότερες δομές, των οποίων αποτελεί απλά την προέκταση. Είναι τραγικό λάθος να πιστεύουμε πως η λογική σκέψη είναι ο απόλυτος κυρίαρχος της νόησης και οτι τα «κατώτερα» ένστικτα έχουν εξαφανιστεί από τους «πολιτισμένους» σύγχρονους ανθρώπους. Παρά την αλματώδη τεχνολογική πρόοδο των τελευταίων αιώνων, ο εγκέφαλος του ανθρώπου εξελικτικά δεν έχει διανύσει ούτε ένα βήμα από την εποχή των σπηλαίων. Όπως υποστηρίζουν πολλοί νευροεπιστήμονες, ο άνθρωπος του 21ου αιώνα είναι εξοπλισμένος με έναν εγκέφαλο προσαρμοσμένο στα δεδομένα του 30.000 π.Χ.!


Μια συνήθης τακτική των σύγχρονων ανθρώπων, ειδικά αυτών που ζουν στις δυτικές κοινωνίες, είναι να αγνοούν επιμελώς το ασυνείδητο. Προσπαθούν να κρατήσουν τα περιεχόμενά του μακριά από τη συνείδηση, ενώ συμπεριφέρονται γενικά σαν να μην υπάρχει, πιστεύοντας οτι η λογική σκέψη είναι αρκετή για να δώσει λύση σε όλες τις περιστάσεις. Είναι περιττό να αναπτύξω γιατί αυτή η παιδαριώδης άρνηση του ασυνείδητου δεν είναι παρά στρουθοκαμηλισμός, που δεν λύνει αλλά δημιουργεί προβλήματα. Ένα από τα θέματα στα οποία συμφωνούν όλοι οι ειδικοί της ψυχανάλυσης, είναι οτι το ασυνείδητο πρέπει να αναγνωριστεί, να κατανοηθούν οι ιδιαιτερότητές του και να αφεθεί σε συνεργασία με το Εγώ. Ο θεμελιώδης σκοπός της ψυχανάλυσης είναι η αποκάλυψη των περιεχομένων του ασυνείδητου και η σταδιακή προσάρτησή τους στο Εγώ. Ο ανθρώπινος νους πρέπει να εκληφθεί ως ολότητα και όχι ως μια κατακερματισμένη δομή, που αποτελείται από αλληλοσυγκρουόμενα τμήματα.


Ο Σίγκμουντ Φρόυντ είχε αντιληφθεί πως κάποια περιεχόμενα του ασυνείδητου βρίσκονται βαθύτερα από τα άλλα, η πρόσβαση σε αυτά είναι δυσκολότερη και παρουσιάζουν ομοιότητες σε όλους τους ανθρώπους. Αυτός όμως που επεξεργάστηκε και τελειοποίησε τη συγκεκριμένη ιδέα ήταν ο «αιρετικός» μαθητής του, Καρλ Γιουνγκ. Ονόμασε αυτήν την περιοχή «συλλογικό ασυνείδητο», για να τη διαχωρίσει από το «ατομικό ασυνείδητο», που περιέχει προσωπικές επιθυμίες, σκέψεις και συναισθήματα. Την ύπαρξη μιας τέτοιας περιοχής υποψιάστηκε ο Γιουνγκ παρατηρώντας την εκπληκτική ομοιότητα που παρουσιάζουν ορισμένοι μύθοι, θρύλοι, τελετουργίες και θρησκευτικές πρακτικές διαφόρων λαών, οι οποίοι δεν συγγενεύουν ούτε τοπικά ούτε χρονικά. Θα πρέπει λοιπόν να υπάρχει στα βάθη της ψυχής του ανθρώπου κάποιο φυλογενετικό κατάλοιπο, που είναι κοινό σε όλους και δεν έχει σχέση με υποκειμενικά βιώματα. Η προβολή προς τα έξω των περιεχομένων του συλλογικού ασυνείδητου είναι υπεύθυνη για πολλές θρησκευτικές εκδηλώσεις ανά τον κόσμο, που παρουσιάζουν εκπληκτική ομοιότητα μεταξύ τους. Περισσότερα θα σας αποκαλύψω όμως στο δεύτερο μέρος του άρθρου, καθώς σταματώ εδώ σήμερα λόγω έλλειψης χώρου.

16 σχόλια:

auxsvr είπε...

Ο ορθολογισμός ως κοσμοθεωρία ήταν ήδη θνησιγενής για τους νουνεχείς· η ληξιαρχική πράξη θανάτου του υπεγράφη με την ανάπτυξη της κβαντικής θεωρίας και την αρχή απροσδιοριστίας του Heisenberg, οπότε πλήρης γνώση του κόσμου τίθεται κατ' αρχήν αδύνατη, σύμφωνα με τα πειραματικά δεδομένα. Είσαι 1 αιώνα (για να μην πω 20) πίσω...

xarxar είπε...

Μάλλον αναφέρεσαι στον ντετερμινισμό, όχι στον ορθολογισμό. Και πάλι, όμως είσαι λίγο εκτός θέματος, ε;

Ανορθόδοξος είπε...

Αγαπητέ auxsvr
Χαίρομαι που ένας μεγάλος επιστήμονας του βεληνεκούς σου καταδέχεται να σχολιάσει το ταπεινό ιστολόγιό μου και μάλιστα με επιχειρήματα... Είσαι και εντός θέματος, οπότε τι να πω, να μας επισκέπτεσαι συχνότερα!

Panos Konstantinidis είπε...

Ο Φρόυντ στο "Ο Μωυσής και ο μονοθεϊσμός" (Moses and mnotheism) έχει κάποιες ενδιαφέρουσες απόψεις για το πως αναπτύχθηκε ο μονοθεϊσμός (και γιατί υπάρχει αυτό το μίσος προς τους Εβραίους) και πώς πέρασε αυτή η θρησκεία στο συλλογικό υποσυνείδητο των ανθρώπων. Κάποιες από αυτές τις απόψεις ακούγονται ακραίες και ξεπερασμένες, αλλά κάποιες άλλες νομίζω ότι είναι λογικές. Και ίσως τα συμπεράσματα του Φρόυντ να πορούσανε να έχουνε εφαρμογή σε όλες τις μονοθεϊστικές θρησκείες.

Dyer είπε...

Φίλε Ανορθόδοξε πάνω στο καλό μας έκοψες.
Έχω απορίες αλλά θα περιμένω την ολοκλήρωση.

mitsakos είπε...

Ενημέρωση προς όλους τους διαχειριστές ιστιολογίων!

http://ksipnistere.blogspot.com/2010/09/blog-post_8396.html

Σιγαλας Μακαριος είπε...

αν και μεσες άκρες φαντάζομαι πως θα συνεχιστεί το κείμενο το αναμένω με ιδιαίτερο ενδιαφέρον.
Θα σε παρακαλούσα κάποια στιγμή πέρα απο τις πολύ μαχητικές αναρτησεις και την κριτική που ασκείς στον ανορθολογισμό(όπως ο ίδιος λές) να ασχοληθείς και με τον εξορθολογισμό της σκέψης και της διάνοιας ως την πνευματική κατεύθυνση που δέχεται τη λογική σκέψη ως μοναδική πηγή της γνώσης.

Και μια και έπιασες το ασυνειδητο και τον κατ΄εμέ ξεπερασμένο Φρουντ να ερευνήσεις τη δυνατοτητα των αισθήσεων να αντιλαμβάνονται κάποια πράγματα και να σκεφτείς εαν τελικά ήταν μαλάκας ο Πλάτωνας που θεωρούσε οτι η ουσία της γνώσης δεν είναι δημιούργημα του λογικού, αλλά προέρχεται από έναν υπερβατικό κόσμο που είναι πέρα και πάνω από την εμπειρία και τη συνείδηση.

Ισως εδώ να κολλάει αυτό που σχολίασε ο πρώτος σχολιαστής για την κβαντική θεωρία και την αρχή απροσδιοριστίας του Heisenberg θέλοντας να καταδείξει την αδυναμία του ανθρώπου να νοησει το υπερβατικό στην ολότητα του μέσω των αισθήσεων.

xarxar είπε...

Προσωπικά βρίσκω τον Πλάτωνα αρκετά ξεπερασμένο σε πολλές θέσεις του. Και η αρχή της απροσδιοριστίας δεν είναι λάστιχο, btw. Πολλές φορές μπορεί να γίνει και μπούμερανγκ, όμως.

Ανορθόδοξος είπε...

Φίλε Πάνο
Το βιβλίο του Φρόυντ στο οποίο αναφέρεσαι είναι το τελευταίο που έγραψε, πριν πεθάνει από καρκίνο της γλώσσας. Δεν το έχω διαβάσει, αλλά σκοπεύω να το κάνω σύντομα, καθώς φαίνεται να είναι μεγάλης αξίας.

Φίλε Dyer
Χαίρομαι που σου άρεσε το άρθρο, ελπίζω το δεύτερο μισό να διαφωτίσει τις απορίες σου.

Φίλε Wishmaster
Χαίρομαι που σε γενικές γραμμές σου άρεσε η κατεύθυνση του άρθρου. Ο Φρόυντ, αν και θεωρείται σε κάποιο βαθμό ξεπερασμένος στις μέρες μας, έκανε τεράστιες ανακαλύψεις για την εποχή του, οι σπουδαιότερες από τις οποίες εφαρμόζονται αναλλοίωτες μέχρι σήμερα και έχουν επαληθευτεί από τις πλέον σύγχρονες νευροεπιστημονικές έρευνες.

Όσο για τον Πλάτωνα, αν και δεν συμφωνώ με το ιδεαλιστικό-μεταφυσικό μοντέλο που προτείνει, δεν μπορώ παρά να αναγνωρίσω οτι η ανθρώπινη νόηση δεν μονοπολείται από τη λογική. Ο «υπερβατικός κόσμος», στον οποίο αναφέρεσαι, υπάρχει και λέγεται ασυνείδητο. Απλώς είναι τόσο παράξενος, παράλογος, σκοτεινός και διαφορετικός σε σύγκριση με το τακτοποιημένο και προβλέψιμο σύμπαν της λογικής, έτσι ώστε συχνά τον ΒΙΩΝΟΥΜΕ σαν κάτι έξω απο μας, κάτι υπερβατικό...

Σιγαλας Μακαριος είπε...

Η όχθη της ασυνείδητης θάλασσας (που κρύβεται μέσα μας)αναζωογονεί την αμείλικτη ροή της με συνειδητές ασκήσεις που είναι η επιγεια ζωή μας βασιζόμενη στην αντιληπτικότητα βάση των αισθήσεων μας.
Αντίθετα η προσπάθεια εξορθολογισμού του Όλου συμπεριλαμβανομένου του ασυνειδήτου ειναι η αμαύρωση που ανάγει την ψυχή σε τίποτα. Η Πρωταρχική Ύλη είναι η κινητήριος δύναμη και το υπερβατικό είναι η Φιλοσοφική Λίθος, η Πεμπτουσία, που ενώνει όλα τα στοιχεία (αντιληπτικά και μη) ωστε να καθορίσουμε το "είναι" μας. Η επιλογή της οδού είναι καθαρά προσωπική υπόθεση και εξαρτάται απο την αντιληπτική ικανότητα του καθενός και την ευασισθητότητα του στα εξωτερικά ερεθίσματα και τα εσωτερικά ενεργειακά ηφαίστεια της ψυχής του.
Σε κάλυψα κάπως?

Ανορθόδοξος είπε...

Φίλε Wishmaster
Με κάλυψες αρκετά καλά. Η φιλοσοφική λίθος, το μυθικό αντικείμενο που αποτελούσε την «Ιθάκη» όλων των αλχημιστών, σύμφωνα με κάποιους ερευνητές (της γιουνγκικής σχολής κυρίως) συμβολίζει την ολότητα του ασυνείδητου-συνειδητού.

Μόνο μέσω της αρμονικής συνεργασίας των δυο αυτών τμημάτων του ψυχικού οργάνου μπορούμε να ολοκληρωθούμε. Είναι σημαντικό όμως να έχει τον έλεγχο και την κυριαρχία η λογική, για πολλούς και διάφορους λόγους τους οποίους δεν είναι αναγκαίο να αναλύσω για την ώρα. Ακόμα, είναι ουσιώδες να αναγνωρίσουμε οτι το ασυνείδητο είναι φυσιολογικό τμήμα του εαυτού μας και όχι κάποια υπερφυσική οντότητα που βρίσκεται «εκέι έξω», όπως πιστεύουν οι θρησκείες.

Στέλιος είπε...

Αν και γνωρίζω πολύ λίγα από ψυχολογία , ο Φροϊδ είναι ο μεγάλος πρωτοπόρος και όλοι οι άλλοι ακολουθούν.
Διάβασα το άρθρο με μεγάλο ενδιαφέρον.
Οσο για τον Πλάτωνα, δεν έχει καμμία σχέση με την επιστήμη, μάλλον με την θρησκεία και τον μυστικισμό.

aeroxeimarros είπε...

Όποιος προσεγγίζει την θρησκεία με βάση τον ψυχικό κόσμο του ανθρώπινου γένους εισέρχεται πραγματικά στην ουσία του θέματος. Εξαιρετική εισαγωγή φίλε ανορθόδοξε, θα βρω χρόνο και για το υπόλοιπο μέρος του άρθρου καθώς εκ πείρας έτυχε να γνωρίσω αρκετά για θέματα ψυχικής φύσεως.

aeroxeimarros είπε...

Δες αν θέλεις μία παρόμοια θα έλεγα προσέγγιση που προσπάθησα να κάνω και εγώ:

http://anatreptikos-analysis.blogspot.com/2009/12/blog-post_22.html

Ανορθόδοξος είπε...

Φίλε αεροχείμαρρε
Χαίρομαι πολύ που σε «άγγιξε» το άρθρο. Θα διαβάσω και τη δική σου προσέγγιση αμέσως τώρα!

aeroxeimarros είπε...

σ ευχαριστώ πολύ,δεν έχεις καμιά προσωπική διεύθυνση;