Ασυνείδητο και θρησκευτικό αίσθημα (μέρος 1ο)

Μετά από ένα διάλειμμα μερικών εβδομάδων, επιστρέφω ενεργά στο blogging με ένα διαφορετικό άρθρο. Μέχρι τώρα περιοριζόμουν κυρίως στο να καταδεικνύω τις διάφορες εκφάνσεις του ανορθολογισμού στη ζωή μας, είτε αυτό λέγεται θρησκεία, είτε πίστη στην αστρολογία, τον εσωτερισμό, τα «ανεξήγητα φαινόμενα», τη δεισιδαιμονία γενικότερα. Δεν είχα όμως προσπαθήσει επαρκώς να εξηγήσω γιατί είναι τόσο δημοφιλείς αυτές οι εμφανώς παράλογες πεποιθήσεις, ακόμα και στον 21ο αιώνα, την εποχή της γνώσης και της επιστήμης. Αυτό σκοπεύω να κάνω σήμερα, στο παρόν εισαγωγικό άρθρο για το ασυνείδητο. Κάποιες σύντομες μόνο αναφορές στο ψυχολογικό υπόβαθρο της πίστης έχω κάνει στα παλιότερα άρθρα μου εδώ, εδώ, εδώ και εδώ. Παρακαλώ τον ενημερωμένο αναγνώστη να συγχωρέσει ορισμένες υπεραπλουστεύσεις που κάνω στη συνέχεια, τόσο σε θέματα ψυχανάλυσης όσο και νευροεπιστημών, θεωρώ όμως πως είναι απαραίτητες για την καλύτερη κατανόηση πολύπλοκων και σύνθετων εννοιών σε ένα τόσο μικρό κείμενο.

Θα ξεκινήσω με έναν ορισμό της έννοιας του ασυνείδητου. Για πολλούς αιώνες οι άνθρωποι πίστευαν οτι οι λειτουργίες του εγκεφάλου, ή του ψυχικού οργάνου αν θέλετε, περιορίζονται στις συνειδητές σκέψεις, συναισθήματα και αισθήσεις. Από την αρχή όμως ήταν εμφανές οτι το μοντέλο αυτό δεν επαρκούσε για να εξηγήσει πολλές παράξενες και παράλογες συμπεριφορές, οι οποίες ερχόταν σε σύγκρουση με τον συνηθισμένο τρόπο σκέψης των ανθρώπων που τις εμφάνιζαν. Για παράδειγμα, ένας άνδρας που εμφανώς αγαπούσε τη μητέρα του και αυτό επιβεβαιωνόταν έμπρακτα, υπήρχαν φορές που ξεσπούσε εξαιρετικά βίαια πάνω της, με τέτοιο τρόπο σαν να τη μισούσε θανάσιμα. Παρατηρήσεις σαν αυτήν προβλημάτισαν διάφορους στοχαστές και φιλοσόφους ανά τους αιώνες, γεννώντας την ιδέα οτι υπάρχει μια περιοχή στο μυαλό μας πέρα από αυτά που συνειδητοποιούμε. Την αόριστη και ασχημάτιστη αυτή ιδέα επεξεργάστηκε και διατύπωσε επιστημονικά ο Σίγκμουντ Φρόυντ, μόλις στις αρχές του 20ου αιώνα.

Το επίθετο ασυνείδητο χρησιμοποιήθηκε λοιπόν για να υποδηλώσει το σύνολο των νοητικών περιεχομένων που δεν είναι παρόντα στο πεδίο της συνείδησης, δηλαδή δεν συνειδητοποιούνται από το άτομο (υποκείμενο). Τα περιεχόμενα αυτού του μυστηριώδους σχηματισμού δεν μπορούν να γίνουν γνωστά άμεσα, αλλά μόνο έμμεσα, μέσω των αποτελεσμάτων που προκαλούν. Μπορούμε να ανιχνεύσουμε την επίδραση του ασυνείδητου παντού στην καθημερινή ζωή, σε κάποιες παράξενες συμπεριφορές, στα λογοπαίγνια, στα «τυχαία» λάθη, στα όνειρα. Συχνά απορούμε εκ των υστέρων, καθώς διαπιστώνουμε οτι η φαινομενικά τυχαία λοξοδρόμηση από την πορεία που είχαμε καθορίσει πιθανότατα οφείλεται σε μια ασυνείδητη πρόθεσή μας να μην πάμε στη δουλειά ή να επισκεφτούμε κάποιον που βρίσκεται εκτός της αρχικής πορείας. Επίσης, συμβαίνει πολλές φορές να μην αναγνωρίζουμε στην κυριολεξία κάποιον γνωστό μας, ο οποίος συμπεριφέρεται τελείως διαφορετικά από ότι συνήθως, σαν κάτι να τον «διακατέχει». Η εξήγηση γι' αυτά τα φαινόμενα δεν είναι φυσικά η επίδραση δαιμονικών δυνάμεων, αλλά η λειτουργία μιας περιοχής του ψυχικού οργάνου, που δρα απόκρυφα και ανεξάρτητα.

Τα περιεχόμενα του ασυνείδητου μπορεί να είναι μύχιοι πόθοι και φόβοι, αισθήματα συμπάθειας και αντιπάθειας που δεν είμαστε έτοιμοι να δεχτούμε, επιθυμίες των οποίων την ένταση δεν μπορούμε καν να υποπτευτούμε. Συχνά οι επιθυμίες που βρίσκονται στο ασυνείδητο είναι αντικρουόμενες, αυτό όμως δεν είναι ασυμβίβαστο για τον τρόπο λειτουργίας του. Αντικρουόμενες, ανήθικες, παράξενες, τρελές ορμές και επιθυμίες βρίσκουν καταφύγιο στο ασυνείδητο, γιατί το άτομο δεν είναι έτοιμο να τις αναγνωρίσει και να τις αποδεχτεί. Το ασυνείδητο δρα ανεξάρτητα από το συνειδητό τμήμα του ψυχικού οργάνου (Εγώ), κάποιες φορές συνεργάζονται αρμονικά, ενώ κάποιες άλλες συγκρούονται, με δυσμενείς συνέπειες για την ψυχοσύνθεση του ατόμου. Ενώ το ασυνείδητο χαρακτηρίζεται από την αρχή της ηδονής, δηλαδή την πρωτόγονη απαίτηση να ικανοποιηθούν όλες οι επιθυμίες του εδώ και τώρα, το Εγώ χαρακτηρίζεται από την αρχή της πραγματικότητας, την προσαρμογή δηλαδή των εσωτερικών απαιτήσεων στα δεδομένα του περιβάλλοντος.

Η ύπαρξη του ασυνείδητου, που αρχικά στηρίχθηκε σε μια υπόθεση, επιβεβαιώνεται από τις πλέον σύγχρονες νευροανατομικές μελέτες. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος αποτελείται από διάφορες δομές, εκ των οποίων οι περισσότερες υπάρχουν και στα ζώα, ενώ ορισμένες εξελίχτηκαν και επιτελούν λειτουργίες μοναδικές για το ανθρώπινο είδος. Ο εγκεφαλικός φλοιός (το φροϋδικό Εγώ), που είναι ιδιαίτερα αναπτυγμένος στον άνθρωπο, είναι υπεύθυνος για τη λογική σκέψη, το συνδυασμό στοιχείων και την εξαγωγή συμπερασμάτων. Παλαιότεροι σχηματισμοί που υπάρχουν και στα υπόλοιπα θηλαστικά, όπως το λιμπικό σύστημα, είναι υπεύθυνοι για τη συναισθηματική επένδυση των παραστάσεων, ενώ κατώτεροι σχηματισμοί που συναντώνται και στα ερπετά επιτελούν πρωταρχικές λειτουργίες, όπως η ρύθμιση της αναπνοής και του κύκλου ύπνου-εγρήγορσης, τα ένστικτα της αναπαραγωγής και της επιθετικότητας.

Θεωρείται οτι αυτό που ονομάστηκε ασυνείδητο από τον Φρόυντ σχεδόν ταυτίζεται με το λιμπικό σύστημα και τον υποθάλαμο. Οι συγκεκριμένες δομές, αν και συνδέονται με τον φλοιό, συνήθως δρουν αυτόνομα, χωρίς ο φλοιός να γνωρίζει τη δραστηριότητά τους. Παρόλο που ο φλοιός έχει κατά κύριο λόγο τον έλεγχο των σκέψεων και των πράξεων του ανθρώπου, πολύ συχνά οι κατώτεροι σχηματισμοί «καταλαμβάνουν» τον έλεγχο και το υποκείμενο συμπεριφέρεται πρωτόγονα. Ο φλοιός του εγκεφάλου, τόσο σε όγκο όσο και σε αριθμό συνδέσεων, υστερεί σε σχέση με τις αρχαιότερες δομές, των οποίων αποτελεί απλά την προέκταση. Είναι τραγικό λάθος να πιστεύουμε πως η λογική σκέψη είναι ο απόλυτος κυρίαρχος της νόησης και οτι τα «κατώτερα» ένστικτα έχουν εξαφανιστεί από τους «πολιτισμένους» σύγχρονους ανθρώπους. Παρά την αλματώδη τεχνολογική πρόοδο των τελευταίων αιώνων, ο εγκέφαλος του ανθρώπου εξελικτικά δεν έχει διανύσει ούτε ένα βήμα από την εποχή των σπηλαίων. Όπως υποστηρίζουν πολλοί νευροεπιστήμονες, ο άνθρωπος του 21ου αιώνα είναι εξοπλισμένος με έναν εγκέφαλο προσαρμοσμένο στα δεδομένα του 30.000 π.Χ.!

Μια συνήθης τακτική των σύγχρονων ανθρώπων, ειδικά αυτών που ζουν στις δυτικές κοινωνίες, είναι να αγνοούν επιμελώς το ασυνείδητο. Προσπαθούν να κρατήσουν τα περιεχόμενά του μακριά από τη συνείδηση, ενώ συμπεριφέρονται γενικά σαν να μην υπάρχει, πιστεύοντας οτι η λογική σκέψη είναι αρκετή για να δώσει λύση σε όλες τις περιστάσεις. Είναι περιττό να αναπτύξω γιατί αυτή η παιδαριώδης άρνηση του ασυνείδητου δεν είναι παρά στρουθοκαμηλισμός, που δεν λύνει αλλά δημιουργεί προβλήματα. Ένα από τα θέματα στα οποία συμφωνούν όλοι οι ειδικοί της ψυχανάλυσης, είναι οτι το ασυνείδητο πρέπει να αναγνωριστεί, να κατανοηθούν οι ιδιαιτερότητές του και να αφεθεί σε συνεργασία με το Εγώ. Ο θεμελιώδης σκοπός της ψυχανάλυσης είναι η αποκάλυψη των περιεχομένων του ασυνείδητου και η σταδιακή προσάρτησή τους στο Εγώ. Ο ανθρώπινος νους πρέπει να εκληφθεί ως ολότητα και όχι ως μια κατακερματισμένη δομή, που αποτελείται από αλληλοσυγκρουόμενα τμήματα.

Ο Σίγκμουντ Φρόυντ είχε αντιληφθεί πως κάποια περιεχόμενα του ασυνείδητου βρίσκονται βαθύτερα από τα άλλα, η πρόσβαση σε αυτά είναι δυσκολότερη και παρουσιάζουν ομοιότητες σε όλους τους ανθρώπους. Αυτός όμως που επεξεργάστηκε και τελειοποίησε τη συγκεκριμένη ιδέα ήταν ο «αιρετικός» μαθητής του, Καρλ Γιουνγκ. Ονόμασε αυτήν την περιοχή «συλλογικό ασυνείδητο», για να τη διαχωρίσει από το «ατομικό ασυνείδητο», που περιέχει προσωπικές επιθυμίες, σκέψεις και συναισθήματα. Την ύπαρξη μιας τέτοιας περιοχής υποψιάστηκε ο Γιουνγκ παρατηρώντας την εκπληκτική ομοιότητα που παρουσιάζουν ορισμένοι μύθοι, θρύλοι, τελετουργίες και θρησκευτικές πρακτικές διαφόρων λαών, οι οποίοι δεν συγγενεύουν ούτε τοπικά ούτε χρονικά. Θα πρέπει λοιπόν να υπάρχει στα βάθη της ψυχής του ανθρώπου κάποιο φυλογενετικό κατάλοιπο, που είναι κοινό σε όλους και δεν έχει σχέση με υποκειμενικά βιώματα. Η προβολή προς τα έξω των περιεχομένων του συλλογικού ασυνείδητου είναι υπεύθυνη για πολλές θρησκευτικές εκδηλώσεις ανά τον κόσμο, που παρουσιάζουν εκπληκτική ομοιότητα μεταξύ τους. Περισσότερα θα σας αποκαλύψω όμως στο δεύτερο μέρος του άρθρου, καθώς σταματώ εδώ σήμερα λόγω έλλειψης χώρου.