Ο Άρθουρ Τζάνοφ για τον κοινωνικό έλεγχο

Συνεχίζοντας τη διεύρυνση της θεματολογίας του ιστολογίου με ψυχολογικά και κοινωνικά θέματα, αποφάσισα σήμερα να σας παρουσιάσω μερικά αποσπάσματα από το έργο ενός ακόμα μεγάλου ψυχολόγου. Συγκεκριμένα, θα αναφερθώ στο βιβλίο «η πρωτογενής επανάσταση» του δρ. Άρθουρ Τζάνοφ, εφευρέτη της λεγόμενης πρωτογενούς θεραπείας. Ο Άρθουρ Τζάνοφ γεννήθηκε στο Λος Άντζελες των Η.Π.Α. Σπούδασε ψυχιατρική και έκανε το διδακτορικό του στην ψυχολογία, ενώ δούλεψε επί σειρά ετών σε νευροψυχιατρικά νοσοκομεία και κλινικές, μεταξύ των οποίων και το νοσοκομείο της ένωσης βετεράνων στο Μπρέντγουντ της Καλιφόρνια. Η συνεχής τριβή του με πρώην στρατιώτες και τα προβλήματα που αυτοί απέκτησαν από τον πόλεμο τον έκαναν να αναθεωρήσει ριζικά την αντίληψή του για το κράτος, την κοινωνία και το στρατό.

Η συμβολή του Τζάνοφ στην επιστήμη της ψυχολογίας ήταν η εφεύρεση της λεγόμενης «πρωτογενούς θεραπείας», που αν και θεωρητικά έμοιαζε σε πολλά σημεία με την ψυχανάλυση, εισήγαγε μια πιο δραστική προσέγγιση, κατά την οποία ο ασθενής έπρεπε να επαναβιώσει τα καταπιεσμένα συναισθήματα που είχε αποκτήσει στην παιδική του συνήθως ηλικία, ως αποτέλεσμα των «πρωτογενών πόνων». Ανάμεσα στους πολυάριθμους ασθενείς του περιλαμβάνονταν ο Τζων Λένον και η Γιόκο Όνο. Εκτός από καινοτόμος επιστήμονας στον τομέα του, ο Τζάνοφ υπήρξε και μεγάλος επαναστάτης, ασχολούμενος διαρκώς με κοινωνικοπολιτικά θέματα και προτείνοντας ριζοσπαστικές λύσεις. Στη συνέχεια θα παρουσιάσω αποσπάσματα από το συγκεκριμένο βιβλίο του, τα οποία κυρίως αφορούν προβληματισμούς πάνω στην καταπίεση της ελευθερίας των πολιτών και τη λειτουργία της κοινωνίας γενικότερα, με συχνές αναφορές στην παιδική ηλικία του ανθρώπου.

...Όταν μια κοινωνία οργανώνεται με τέτοιο τρόπο ώστε να υπάρχει μια ελίτ, μια τάξη που εκμεταλλεύεται και τρέφεται από τη δουλειά των άλλων, τότε μερικές κοινωνικές ομάδες δεν ικανοποιούν τις ανάγκες τους, ενώ άλλες, που βρίσκονται μέσα στις ελίτ, τις υπερικανοποιούν. Για να εμποδίσουν λοιπόν τα εκμεταλλευόμενα μέλη να εκφράσουν και να εξασφαλίσουν τις ανάγκες τους, πρέπει απαραίτητα να χρησιμοποιηθεί ο έλεγχος.

Ο έλεγχος πραγματοποιείται με πολλούς τρόπους. Πρώτα η ωμή δύναμη: η επιβολή τιμωρίας σ' αυτούς που απαιτούν να εκπληρωθούν οι ανάγκες τους. Αυτός είναι ένας χονδροειδής τρόπος και καθόλου διπλωματικός, για να γίνεται ο έλεγχος. Ο πιο έξυπνος τρόπος είναι να πείσεις αυτούς που βρίσκονται σε ανάγκη οτι δε βρίσκονται σε ανάγκη ή οτι στην πραγματικότητα έχουν ανάγκη από κάτι άλλο. Είναι μια παραπλανητική τακτική που ελέγχει τα μυαλά αυτών που βρίσκονται σε ανάγκη έτσι ώστε σιγά σιγά να ξεχάσουν οτι έχουν ανάγκες ή τι είδους ανάγκες έχουν. Όταν αποκαλύπτεται αυτή η απάτη, τότε επιστρατεύεται και πάλι η ωμή βία.

Παρατηρούμε μια πολύ αιχμηρή και ρεαλιστική περιγραφή του συστήματος ελέγχου των μαζών στις σύγχρονες κοινωνίες. Πράγματι, αν και ο Τζάνοφ τα έγραφε αυτά τη δεκαετία του '60, οι απόψεις του βρίσκουν πλήρη εφαρμογή στις κοινωνίες του σήμερα, όπου η ωμή βία είναι σπάνια ο κανόνας. Αντίθετα, χρησιμοποιούνται κατά κόρον πλάγιες τεχνικές ελέγχου, το αποτέλεσμα των οποίων είναι οι άνθρωποι να νομίζουν οτι ενεργούν για το δικό τους συμφέρον, ενώ στην πραγματικότητα απλά στηρίζουν τους λίγους προνομιούχους. Παρακάτω, ο συγγραφέας δίνει περισσότερο προσωπικά παραδείγματα για να εξηγήσει τις θέσεις του, μεταξύ των οποίων και από την παιδική ηλικία.

Σε προσωπικούς όρους, το βλέπουμε συχνά σε ανθρώπους που δεν ξέρουν πια οτι χρειάζονται βοήθεια και δεν την απαιτούν, ούτε καν την αποζητούν. Δεν μπορούν να διανοηθούν οτι την αξίζουν... Έτσι, μια δακτυλογράφος ποτέ δεν σκέφτεται οτι θα μπορούσε να γίνει κάτι άλλο. Οι εργάτες ποτέ δεν σκέφτονται οτι το εργοστάσιο που δουλεύουν για είκοσι χρόνια θα έπρεπε να είναι κατά ένα μέρος δικό τους. Ένα παιδί ούτε καν ξέρει οτι θα έπρεπε να το κρατούν, να το χαϊδεύουν και να το προσέχουν... Το κύριο σημείο είναι ο έλεγχος. Η ανάγκη των γονιών γίνεται αυτόματα ο έλεγχος του παιδιού. Αν ένας γονιός «χρειάζεται» να αισθάνεται οτι τον σέβονται, τότε το παιδί πρέπει να φέρεται «με σεβασμό», με όλες τις συνέπειες που ακολουθούν.

Τα παραδείγματα με τη δακτυλογράφο και τους εργάτες του εργοστασίου νομίζω πως είναι ιδιαίτερα εύστοχα. Πράγματι, η προπαγάνδα που δεχόμαστε σε όλη μας τη ζωή από την οικογένεια, το σχολείο, την Εκκλησία, τα Μ.Μ.Ε., μας μετατρέπει συχνά σε άβουλα πρόβατα, ανίκανους να διακρίνουμε το συμφέρον και τις πραγματικές ανάγκες μας. Ο βασικός κανόνας που προσπαθούν να σου περάσουν είναι οτι δεν πρέπει να διεκδικείς τίποτε και σε καμία περίπτωση. Ακόμα και αν έχεις μεγαλύτερες ανάγκες (όχι μόνο σε υλικά αγαθά, αλλά και σε αγάπη, αποδοχή, φροντίδα), ο μοναδικός τρόπος να τις ικανοποιήσεις είναι μέσα από τη σκληρότερη εργασία σου.

Το νόημα του λεγόμενου «καρότου» του καπιταλιστικού συστήματος είναι απλό: «Κάποιοι τα κατάφεραν. Τους βλέπεις και στην τηλεόραση. Αν συνεχίσεις να προσπαθείς και πάψεις να ζητάς ίσως μια μέρα γίνεις σαν κι αυτούς». Συνήθως αυτή η νοοτροπία του ελέγχου ξεκινάει από τους γονείς του παιδιού, που σύμφωνα με το συγγραφέα το εμποδίζουν αρκετές φορές να εκφραστεί και να αναπτύξει πλήρως την προσωπικότητά του. Στη συνέχεια, αναλύεται ακόμα περισσότερο το συγκεκριμένο σκεπτικό, με αναφορές στην παιδική ηλικία αλλά και στο στρατό:

...Ποιά είναι κατά συνέπεια η μεγαλύτερη αρετή στην κοινωνία μας; Ο έλεγχος. Ο έλεγχος των αναγκών και των συναισθημάτων μας. Έτσι, μια πρώην Πρώτη Κυρία του Λευκού Οίκου θαυμάστηκε από όλο τον κόσμο σαν αξιοπρεπής και αριστοκρατική φυσιογνωμία, όταν στη διάρκεια της κηδείας του άνδρα της κατάφερε να μη σπάσει και να μην εκδηλώσει τίποτα. Όχι μόνο συναινούμε στον έλεγχο και στην άρνηση της ανάγκης, αλλά απαιτούμε τον έλεγχο. Είμαστε έτοιμοι να σταθούμε στη σειρά, να μη ζητάμε τίποτε ούτε να απαιτούμε πολλά, αν αυτό σημαίνει οτι θα έχουμε αποδοχή και αγάπη. Ο νομιμόφρων πολίτης είναι αυτός που δουλεύει σκληρά και δεν παραπονιέται, αυτός που ποτέ δεν θα δεχτεί «φιλανθρωπία».

«Μη ζητάς τι μπορεί να κάνει η πατρίδα σου για σένα», αυτό έχει γίνει το ιερό, εθνικό μας σύνθημα. Ποιος είναι ο πιο πατριώτης; Αυτός που αρνείται όσο το δυνατό περισσότερο τον εαυτό του. Δεν υπάρχει μεγαλύτερος έλεγχος στον εαυτό παρά στη διάρκεια της στρατιωτικής θητείας – εκεί ο καλός στρατιώτης πρέπει να δείξει όλο τον πατριωτισμό του. Αυτός ο έλεγχος άρχισε νωρίς στη ζωή, όταν εμπόδιζαν το παιδί να μιλήσει ή να γελάσει δυνατά ή όταν το αγριοκοίταζαν όταν έκανε πολλή φασαρία και ήταν πολύ εύθυμο ή όταν το μάλωναν όταν ήταν υπερκινητικό. Έτσι, η ζωή μέσα σε αυτά τα παιδιά συντρίφτηκε και αντικαταστάθηκε με τον έλεγχο.

Αυτό που θα ήθελα να προσθέσω ως συμπλήρωμα στα γραφόμενα του Τζάνοφ πάνω στη σκληρή και χωρίς παράπονα εργασία, είναι οτι ανάλογες προπαγανδιστικές ιδέες προωθήθηκαν και από τα πρώην κομμουνιστικά καθεστώτα. Το «δικαίωμα στην εργασία» και η σκόπιμη παράφρασή του από τους λακέδες του κράτους δεν εξυπηρετούν τίποτε παραπάνω από τα συμφέροντα των λίγων ισχυρών, για τους οποίους δουλεύουν οι πολλοί. Περιττό να πω οτι οι συγκεκριμένοι ισχυροί εξασκούν στο έπακρο το δικαίωμά τους στην... τεμπελιά!

Περνώντας στο θέμα του πατριωτισμού στις Η.Π.Α. που περιγράφει ο συγγραφέας, διαπιστώνουμε εύκολα οτι πίσω του κρύβονται ανάλογες προπαγανδιστικές ιδέες. Με λίγα λόγια, εξυμνείται η προσφορά χωρίς αντίκρυσμα και η αποδοχή του, συχνά ασφυκτικού, ελέγχου των μηχανισμών εξουσίας. Στο στρατό η πλύση εγκεφάλου φτάνει στο ζενίθ, καθώς ο νέος άνδρας καλείται να εγκαταλείψει τις ανάγκες του και να υποταχθεί τυφλά σε μια δύναμη που είναι σχεδόν απίθανο οτι θέλει το καλό του... Σύμφωνα με τον Τζάνοφ, αλλά και πολλούς ακόμα θεωρητικούς της ψυχολογίας, η ανάπτυξη μιας τέτοιας δουλοπρεπούς στάσης έχει τη ρίζα της στην παιδική ηλικία. Είναι πολύ συχνό φαινόμενο οι γονείς να μην νοιάζονται τόσο για το παιδί τους, αλλά να ικανοποιούν περισσότερο δικές τους ανάγκες μέσα από τη σχέση αυτή. Αυτό έχει πάντοτε καταστροφικά αποτελέσματα στην προσωπικότητα του παιδιού, που όταν μεγαλώσει γίνεται ένας δυστυχισμένος, «νευρωτικός» ενήλικας.

Δείτε και:

• http://www.arthurjanov.com