Η «Ζωή» μέσα από τα μάτια του Χ. Γιανναρά (μέρος 2ο)

Σήμερα θα συνεχίσω το προηγούμενο άρθρο μου για την παραεκκλησιαστική οργάνωση «Ζωή», χρησιμοποιώντας την ίδια πηγή, το βιβλίο «καταφύγιο ιδεών» του καθηγητή Χρήστου Γιανναρά. Θα ξεκινήσω με ένα θέμα στο οποίο αναφέρθηκα μόνο ακροθιγώς, την πορεία του «ζωικού» Ιερώνυμου Κοτσώνη και πολλών ακόμα στελεχών της οργάνωσης στα μαύρα χρόνια της δικτατορίας:

Το όραμα της «καινούριας Ελλάδας» φάνηκε να ανασταίνεται ξαφνικά, μερικά χρόνια αργότερα, με το στρατιωτικό πραξικόπημα της 21ης Απριλίου του 1967. Κυκλοφόρησε τότε η φήμη πως όλα τα στελέχη της δικτατορίας προερχόταν από τους κύκλους «πνευματικής επιμόρφωσης» των στρατιωτικών που είχε οργανώσει το «Ελληνικόν Φως» (παρακλάδι της «Ζωής») στα χρόνια του εμφυλίου. Πάντως, τη μέρα της χειροτονίας και αναρρήσεως του Ιερώνυμου Κοτσώνη στον αρχιεπισκοπικό θρόνο, η Μητρόπολη των Αθηνών παρουσίαζε την εικόνα γενικής σύναξης των παλαιών στελεχών της «κινήσεως», που χειροκροτούσαν έξαλλα τους στρατιωτικούς πραξικοπηματίες, «τα παλικάρια που μας έσωσαν». Αυτά τα στελέχη επάνδρωσαν στη συνέχεια τον εκκλησιαστικό οργανισμό στο σύνολό του και, τον πρώτο καιρό, προωθήθηκαν και σε δημόσιες θέσεις... Πραγματικά, τους πρώτους μήνες της δικτατορίας είχε κανείς την εντύπωση πως το καθεστώς προσπαθούσε να αντλήσει την ιδεολογική του βάση από το κίνημα της «Ζωής». Κυριαρχούσαν τα ίδια συνθήματα για την «καινούρια», τη «χριστιανική» Ελλάδα, τα ίδια ηθικολογικά κριτήρια «κάθαρσης», οι ίδιες μεσσιανικές επαγγελίες.

Διακρίνουμε εύκολα τη συμπόρευση και τη διαπλοκή των φανατικών οργανώσεων με την εξουσία, και μάλιστα στην πιο ολοκληρωτική και αντιδημοκρατική της μορφή. Για την ιστορία, αναφέρω οτι ανάλογοι φιλόδοξοι αρχιερείς είχαν συνεργαστεί στενά και με το «άθεο» δικτατορικό καθεστώς της Σοβιετικής Ένωσης, όπως ο πρόσφατα θανών Πατριάρχης Μόσχας και παλιός πράκτορας της KGB, Αλέξιος ο Β'. Στη συνέχεια, θα σας μεταφέρω μερικά λόγια του κ. Γιανναρά για ένα πρόσωπο με το οποίο ασχολήθηκα πρόσφατα, τον πρώην Μητροπολίτη Φλώρινας και ακραίο φανατικό, Αυγουστίνο Καντιώτη:

Στη «Ζωή» μιλούσαν ανοιχτά για τον π. Αυγουστίνο Καντιώτη (αρχιμανδρίτη τότε, που η δικτατορία των συνταγματαρχών το 1967 τον έκανε μητροπολίτη στη Φλώρινα). Τον ήξεραν καλά, γιατί ήταν πνευματικό γέννημα και θρέμμα, αλλά και αποστάτης της αδελφότητας. Τον θεωρούσαν εξαιρετικά εγωπαθή και ελαφρώς παράφρονα... Και βέβαια αρκούσε να τον ακούσει κανείς, σε κήρυγμα ή ομιλία, για να επαληθεύσει τους χαρακτηρισμούς του Παναγιωτόπουλου: Ξεκινούσε μιλώντας ήρεμα, μα προοδευτικά ερεθιζόταν από τα ίδια του τα λόγια, μέχρι που έφτανε σε πραγματική κρίση υστερίας: ωρυόταν, άφριζε, χτυπούσε τα έδρανα, έχανε κάθε αυτοέλεγχο. Κάθε φορά που μιλούσε, έπρεπε σε κάποιον να επιτεθεί... Τα έβαζε με τη βασίλισσα, την κυβέρνηση, τους δεσποτάδες, τους έβριζε όλους χυδαία, κάποτε με βρισιές καραγωγέα («οι δεσποτάδες είναι πούστηδες», ούρλιαζε από την έδρα).

Όλη αυτή την ψυχοπαθολογική υστερία οι οπαδοί του την εισέπρατταν σαν άφοβη παρρησία και ακατάβλητο θάρρος, γι' αυτό τον παρομοίαζαν πάντοτε με τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο. Τους μάζευε – στίφη ολόκληρα μαινόμενων ανθρώπων με ρόπαλα και σφεντόνες – να σπάσουν τα τζάμια των ξενοδοχείων όπου γίνονταν «καλλιστεία», ή να αποτρέψουν ανάλογες ηθικές παρεκτροπές. Και ούρλιαζαν μέσα στους δρόμους: «Ζήτω ο Χριστός» - «Κάτω η αμαρτία»!

Αυτές οι οπαδικές χριστιανικές εκδηλώσεις έχουν ευτυχώς ή δυστυχώς περιοριστεί σήμερα. Ευτυχώς, καθώς αυτό είναι δείγμα προόδου και πιθανού εξευρωπαϊσμού της «μπανανίας». Δυστυχώς, γιατί έχουμε μόνο την κυρία Λουκά και τον παπα-Τσάκαλο να μας διασκεδάζουν με τα καμώμωτά τους! Αμέσως μετά, θα περάσω στην περίοδο της ζωής του συγγραφέα, στην οποία βρισκόταν εσώκλειστος στο οικοτροφείο της οργάνωσης, με σκοπό να γίνει αργότερα δεκτός σαν «αφιερωμένος» στην αδελφότητα. Αυτό σήμαινε οτι θα έμενε άγαμος για μια ζωή, θα σπούδαζε θεολογία και θα έμενε σε ένα κοινόβιο μαζί με άλλους «αδελφούς». Μια δυσοίωνη και θλιβερή προοπτική, την οποία ευτυχώς απέφυγε αποχωρώντας λίγο αργότερα από τη «Ζωή». Στο απόσπασμα που ακολουθεί, αναφέρεται η προσφιλής μέθοδος της χρησιμοποίησης του πνευματικού ως πληροφοριοδότη μέσα στο οικοτροφείο, μέθοδος που έχει εφαρμοστεί αμέτρητες φορές σε ολοκληρωτικά καθεστώτα (όπως και στη «δική μας» Μακρόνησο):

Με το σύστημα της ετήσιας εναλλαγής του πνευματικού η Αδελφότητα εξασφάλιζε διασταυρωμένες κρίσεις και γνώμες για κάθε υποψήφιο μέλος της. Μοιάζει απίστευτο, όμως οι πληροφορίες των εξομολόγων – έμμεσες ή άμεσες – ήταν από τις καθιερωμένες μορφές ελέγχου του ήθους των μελών και συνεργατών της Αδελφότητας. Όλοι ξέραμε συγκεκριμένα παραδείγματα εργαζομένων στη «Ζωή» φοιτητών , που μόλις εμπιστεύτηκαν στον πνευματικό τους δυσκολίες ή επιφυλάξεις για την οδό της «ολοκληρωτικής αφοσίωσης» και κάποιες άλλες σκέψεις τους για τον έγγαμο βίο, δέχονταν αμέσως ειδοποίηση να συναντήσουν το Γεράσιμο Καρατζά. Κι αυτός τους ανακοίνωνε την απόλυσή τους από τη δουλειά... Όπως ξέραμε και συγκεκριμένα παραδείγματα ομαδαρχών, που συνέβη να εξομολογηθούν στον πνευματικό τους οτι πήγαν στον κινηματογράφο παρά τις απαγορεύσεις της κινήσεως. Με αποτέλεσμα να κληθούν αμέσως μετά από τον Λεωνίδα Διαμαντόπουλο και να τους αφαιρεθεί η ευθύνη του ομαδάρχη.

Όπως παρατηρούμε, το «ιερό μυστήριο της εξομολόγησης» δεν ήταν και τόσο ιερό, τουλάχιστον στη συγκεκριμένη αδελφότητα. Αποτελούσε έναν αποτελεσματικότατο τρόπο ολοκληρωτικού ελέγχου, αλλά και καθοδήγησης των άβουλων προβάτων που αποκαλούσαν υποψήφια μέλη. Ακόμα, τα «παραπτώματα» για τα οποία μπορούσες να γίνεις ανεπιθύμητος και να φύγεις από τους εσωτερικούς κύκλους της οργάνωσης ήταν κωμικοτραγικά... Λίγες αμφιβολίες (μια σπίθα ίσως λογικής μετά από χρόνια στυγνής πλύσης εγκεφάλου) και επισκέψεις στον... κινηματογράφο, ήταν αρκετά για να πάρεις πόδι! Οι ηθικοί κώδικες που επέβαλαν τα ανώτερα μέλη της οργάνωσης ήταν απελπιστικά καταναγκαστικοί και αναχρονιστικοί, ώστε συχνά συγκρούονταν με την κοινή λογική. Για να σχηματίσετε μια πληρέστερη εικόνα, συνεχίζω με το ακόλουθο κομμάτι:

Όσο για τον Παναγιωτόπουλο, μετέφερε κι εκεί τις μικρονοϊκές του ηθικολογίες... που σκιαγραφούσαν τον τύπο του «καλού θεολόγου»: Αυτόν που αρνείται να πιει ούζο, που δεν κάθεται ποτέ σταυροπόδι, που προχωράει πέντε βήματα μπροστά από την αδελφή του αν χρειαστεί να περπατήσουν στο δρόμο μαζί, και που άμα συμβεί να βρεθεί σε ταξί μαζί με γυναίκα, βάζει όρθια τη βαλίτσα του προς τη μεριά της, ώστε να δημιουργείται διαχωριστικό φράγμα και να αποφεύγεται ο σκανδαλισμός των ευσεβών...

Ο Μπάστας είχε προσκαλέσει κάποτε στη συγκέντρωσή μας τον τότε μητροπολίτη Λήμνου Διονύσιο, και το θέμα που συζητούσαμε ήταν, αν ο θεολόγος επιτρέπεται να παρακολουθεί έργα αρχαίας τραγωδίας ή όχι (για τα υπόλοιπα θεατρικά έργα δεν υπήρχε πρόβλημα, η απαγόρευση ήταν αυτονόητη). Ο Παναγιωτόπουλος και ο Μπάστας αναπτύξανε διεξοδικά την άποψη πως κι η αρχαία τραγωδία είναι εξίσου ηθικά επιλήψιμη και βλαβερή, όπως κάθε θεατρικό έργο, αφού έρωτες ανθρώπων παρουσιάζει κι αυτή, κι αφού δεν μπορούσαμε να ξέρουμε ποιος θα καθίσει δίπλα μας στην κερκίδα. Τότε ο καημένος ο Διονύσιος εξερράγη διαμαρτυρόμενος, και δεν ξεχνώ την ανακούφιση που ένιωσα, αφού κι ένας Επίσκοπος αντιδρούσε στον πουριτανικό κρετινισμό των ηγετών μας.

Δεν έχω να σχολιάσω και πολλά από τις τραγελαφικές απαγορεύσεις που επέβαλαν στους πιστούς τους οι «εγκέφαλοι» της αδελφότητας. Το μίσος τους προς τις αρχαίες τραγωδίες δε μου έκανε καθόλου εντύπωση (άλλωστε είναι γνωστή η απέχθεια των χριστιανών για οτιδήποτε ελληνικό), περισσότερο μάλλον με παραξένεψε πως βρέθηκε ένας ορθόδοξος επίσκοπος να αντικρούσει τη θέση τους. Υπάρχουν ακόμα πολλά παραδείγματα ψυχοπαθολογικών απαγορεύσεων, ολοκληρωτικού ελέγχου και καθυστερημένου πουριτανισμού στο βιβλίο, δε θα αναφερθώ όμως άλλο σε αυτά χάριν συντομίας. Θα κλείσω το άρθρο μου με μια, όσο το δυνατόν περιληπτική, αναφορά στη διάσπαση της «Ζωής» και την ίδρυση του «Σωτήρα», για τα οποία ο συγγραφέας αφιερώνει πολλά κεφάλαια στο τέλος του βιβλίου.

Αρχικά, πρέπει να πω οτι ο βασικός λόγος της διάσπασης ήταν η διαφωνία στη νομή της εξουσίας, που αργότερα εμφανίστηκε συγκαλυμμένη σαν ιδεολογική διαμάχη μεταξύ «γερόντων» (συντηρητικοί) και οπαδών του Τσιριντάνη (προοδευτικοί). Η κρίση ξέσπασε λίγα χρόνια μετά το θάνατο του ηγέτη της «Ζωής», πατέρα Σεραφείμ Παπακώστα. Με τη διαθήκη που άφηνε, έχριζε... διάδοχό του τον «τσιριτανικό» κληρικό Ηλία Μαστρογιαννόπουλο. Οι «γέροντες», όπως ήταν φυσικό, ενοχλήθηκαν και αποσιώπησαν τη διαθήκη για αρκετά χρόνια, ώστε να κρατήσουν αυτοί την εξουσία. Τελικά, οι «προοδευτικοί» αντιλήφθηκαν την απάτη και έβαλαν στη θέση του προϊσταμένου τον εκλεκτό του Σεραφείμ, σχεδόν πραξικοπηματικά. Ας περάσουμε όμως και στα λόγια του ίδιου του κ. Γιανναρά:

Μετά το θάνατο του π. Σεραφείμ οι γέροντες γαντζώθηκαν στη διοίκηση και φρόντισαν για την κατοχύρωσή τους. Αποσιώπησαν εντελώς την ύπαρξη διαθήκης και το γεγονός οτι υπήρχε προκαθορισμένος διάδοχος για τη θέση του προϊσταμένου... Έτσι σχηματίστηκαν δύο παρατάξεις μέσα στη «Ζωή»: Τα νεότερα στελέχη, που αναδείχθηκαν στην περίοδο της συνεργασίας Σεραφείμ – Τσιριντάνη, αποτέλεσαν την «τσιριντανική» ομάδα και άρχισαν να αντιπολιτεύονται ανοιχτά τους γέροντες. Αντίστοιχα συσπειρώθηκαν και οι καινούριες συντηρητικές επιλογές των γερόντων και σχημάτισαν ένα σκληρό μέτωπο αντίδρασης στις «μοντερνιστικές» τάσεις των τσιριντανικών... Η ανάδειξη του π. Ηλία στη θέση του προϊσταμένου της «Ζωής» ήταν μια νίκη της μερίδας των τσιριντανικών μέσα στην Αδελφότητα... Έμοιαζε με παράδοση της εξουσίας «άνευ όρων» στους τσιριντανικούς. Αργότερα οι γέροντες μιλούσαν για «πραξικόπημα», για «μπολσεβικικό κίνημα», για «επανάσταση, ανατροπή, οχλοκρατία»...

Φαίνεται πως ήταν πια αποφασισμένοι να αποσπαστούν και να φτιάξουν δικιά τους Αδελφότητα και «κίνηση», αφού αποτύχανε να ξαναπάρουν στα χέρια τους τη διοίκηση της «Ζωής». Έτσι, από τις πρώτες κιόλας μέρες του Αυγούστου άρχισαν μια φρενιασμένη εκστρατεία για να σπείρουν το διχασμό μέσα σε κάθε σωματείο του έργου, και να εξασφαλίσουν πλειοψηφία δικών τους οπαδών στις γενικές συνελεύσεις. Τη μεγάλη μάχη τη δώσαν για τα σωματεία που είχαν κτηματική περιουσία: τη Γ.Ε.Χ.Α. (Ένωση Γονέων η Χριστιανική Αγωγή) που ήταν ιδιοκτήτης των περισσότερων κτιρίων και αιθουσών της κίνησης σε όλη την Ελλάδα, την «Ελληνική Παιδεία», ιδιοκτήτη μεγάλων εκπαιδευτηρίων...

Η αθλιότητα, η συκοφαντία, η μανιασμένη ψευδολογία ήταν τα όπλα που επιστράτευσε ο ηθικισμός των γερόντων για να αγρεύσει περιουσίες και οπαδούς. Ήταν απίστευτο. Άνθρωποι που τους ξέραμε στενοκέφαλους, μικρονοϊκούς, αλλά και με ασυμβίβαστο φανατισμό για την ηθική συνέπεια, και που μια ζωή δεν ήξεραν να λένε τύποτε άλλο έξω από παραινέσεις πρακτικής ηθικής, οι ίδιοι αυτοί άνθρωποι δεν δίσταζαν ούτε ελάχιστα να χρησιμοποιήσουν χονδροειδέστατα ψεύδη, να συκοφαντήσουν ασύστολα αδελφούς τους και να εκβιάσουν με όλα αυτά συνειδήσεις απλοϊκές και αφελείς.

Τέτοιοι άνθρωποι είναι πραγματικά για λύπηση. Μια ζωή να κηρύττουν την τιμιότητα και την προσκόλληση στις ηθικές αξίες, ενώ με την πρώτη ευκαιρία να τα παραβιάζουν κατάφωρα όλα αυτά, στο βωμό της νομής της εξουσίας... Δεν είναι παρά στενοκέφαλοι και φανατικοί πουριτανοί, οι οποίοι συνεχώς κατακρίνουν τον κόσμο, βλέποντας παντού τη σήψη και τη διαφθορά. Το μόνο που κάνουν όμως είναι να προβάλλουν τον κακό τους εαυτό στους άλλους, για να μιλήσουμε και λίγο στη γλώσσα της ψυχανάλυσης. Όταν τα πράγματα δυσκολέψουν και αναγκαστούν να δείξουν ποιοι πραγματικά είναι, τότε συχνά εκπλήσσουν τον περίγυρό τους, όπως στη συγκεκριμένη περίπτωση τον ίδιο το συγγραφέα. Για να τελειώσω το σημερινό αφιέρωμα θα παραθέσω τα αποσπάσματα του βιβλίου που αναφέρονται στην ίδρυση της νέας οργάνωσης:

Έτσι φτάσαμε στις 20 Απριλίου του 1960, μέρα Τετάρτη της Διακαινησίμου. Το συμβούλιο συνεδρίαζε και πάλι, όταν η πόρτα άνοιξε και οι δύο γέροντες, Παναγιωτόπουλος και Κολιόπουλος, προχώρησαν και άφησαν πάνω στο τραπέζι δυο έντυπα κείμενα: Το ένα είχε τίτλο «Τα αίτια του διαχωρισμού των ευθυνών μας». Και το άλλο ήταν ένα είδος διαγγέλματος «Προς τον ευσεβή ελληνικόν λαόν», που ανήγγειλε την ίδρυση της «Αδελφότητος Θεολόγων Ο ΣΩΤΗΡ»... Το δεύτερο κείμενο ήταν σωστός λίβελλος. Για να εξηγήσουν οι γέροντες «τα αίτια του διαχωρισμού των ευθυνών» τους, επιστράτευαν καταρχήν τις διαπιστώσεις τους για την σεξουαλική ελευθεριότητα που είχε εισαχθεί στο «έργον»:

«...Ελευθερία τείνει να καθιερωθεί εις την αναστροφήν των δύο φύλων... Πληθύνονται τον τελευταίο καιρόν πάρτυς νεαρών και δεσποινίδων μέχρι προχωρημένων πρωινών ωρών... Νέος θεολόγος έκαμεν εύφημον μνείαν εν ώρα τραπέζης του σαφώς αντιχριστιανικού περιεχομένου του βιβλίου του Αντώνη Σαμαράκη, Σήμα Κινδύνου. Απίστευτον δε αλλά αληθές είναι οτι έτερος νεαρός θεολόγος εθεάθη ανερυθρίαστος μελετών βιβλίον του Καζαντζάκη... Γενικότερον εις την Αδελφότητα ήρχισεν επικρατούν πνεύμα κοσμικόν. Γλωσσομάθεια, γνώσεις, ξένα ονόματα...»

Το φανατισμένο μένος των ηγετών της καινούριας αδελφότητας «ο Σωτήρ» δεν άργησε να προχωρήσει σε μηνύσεις και δικαστικούς αγώνες διεκδικώντας περιουσιακά στοιχεία από τη «Ζωή»... Οι δημοσιογράφοι μυρίστηκαν το «λαυράκι», κατακλύσανε τις αίθουσες των δικαστηρίων, ο τύπος γέμισε με πολύστηλες περιγραφές της διαμάχης, η διαπόμπευση ήταν αμείλικτη.

«Επιχείρησις... θρησκεία»! Έγραφε η «Αθηναϊκή». «Ο Παν. Τρεμπέλας αποκαλύπτει δια την Ζωήν: Οι άνθρωποι αυτοί δεν επιδιώκουν αρετήν, αλλά βίλλες...». «Η ηγεσία της αδελφότητος, όπως είπε ο κ. Τρεμπέλας, απολαμβάνει πολυτελή ζωή με κούρσες, με βίλλες και με εξοχές, ενώ οι κοινοβίτες εκχωρούν κάθε περιουσιακό τους στοιχείο και κάθε εισόδημα εφ' όρου ζωής». «Ηθικήν απαξία και κοινωνικήν επικινδυνότητα αποδεικνύει η διένεξις των μελών της Ζωής», διακήρυττε η «Μεσημβρινή». «Φαίνεται οτι το αγαπάτε αλλήλους απευθύνεται μόνο εις το χριστιανικόν... προλετάριον, και δεν δεσμεύει τους κηρύσσοντας αυτό...». «Περιουσίαν 150.000 λιρών διαχειρίζονταν 50 άτομα, κατήγγειλε ο Τρεμπέλας» - ήταν η είδηση στο «Βήμα»... «Η γλυκειά Ζωή και η κότα με τα χρυσά αυγά», ευθυμογραφούσε ο «Ταχυδρόμος».

Όπως φαίνεται και από τις εφημερίδες, θα πρέπει να είχε ξεσπάσει σκάνδαλο ανάλογο με το σημερινό του Εφραίμ. Η δημοσιότητα που παίρνουν τέτοια θέματα ξυπνάει για λίγο το χριστιανικό ποίμνιο από το λήθαργό του και το κάνει να αναρωτηθεί για την ποιότητα των ηγετών του, για την τιμιότητα όσων αρπάζουν το υστέρημά του. Δυστυχώς όμως, αυτές οι κρίσεις κρατούν λίγο και σε σύντομο διάστημα ο κόσμος επιστρέφει στην εκκλησία να καταθέσει τα χρήματά του. Ξεχνούν εύκολα και ζαλισμένοι από τις υποσχέσεις, οι οποίες μοιράζονται αφειδώς, για μεταθανάτια ευδαιμονία και προστασία από την «κόλαση», γλυκαίνονται και ονειρεύονται έναν κόσμο ουτοπικό. Αυτός είναι ένας από τους κυριότερους λόγους για τη διαχρονικότητα της θρησκείας και όχι το «έμφυτο θρησκευτικό συναίσθημα», για το οποίο προσπαθούν τόσο λυσσασμένα να μας πείσουν οι απολογητές...