Κρίση και αρχέγονοι φόβοι

Σε παλιότερα άρθρα έχω ασχοληθεί εκτεταμένα με τις οικονομικές και κοινωνικές συνιστώσες της διαβόητης «κρίσης» που βιώνουμε τους τελευταίους μήνες. Σήμερα αποφάσισα να εστιάσω και στον ψυχολογικό της αντίκτυπο στους ανθρώπους. Άλλωστε, οι επιστήμες της ψυχολογίας και της κοινωνιολογίας επικαλύπτονται σε τέτοιο βαθμό, που συχνά είναι δύσκολο να ξεχωρίσεις που σταματά η μία και που ξεκινά η άλλη. Είναι γνωστό οτι μια κοινωνία αποτελείται από άτομα, τα οποία, παρά τις όποιες αλληλεπιδράσεις μεταξύ τους, δεν παύουν να έχουν τον προσωπικό τους ψυχισμό, τις εξατομικευμένες τους ανάγκες και επιθυμίες, τους δικούς τους φόβους και αξίες. Κατανοώντας καλύτερα τον άνθρωπο, μπορούμε να κατανοήσουμε καλύτερα τη λειτουργία της κοινωνίας και αντίστροφα. [Το παρόν κείμενο είχε γραφτεί από εμένα κατά την πρώιμη περίοδο της κρίσης, όταν ο τρόμος που μετέδιδαν τα Μ.Μ.Ε. προς όλες της κατευθύνσεις ήταν δυσβάσταχτος. Μετά από ορισμένες διορθώσεις και προσθήκες το δημοσιεύω αυτούσιο, καθώς, τώρα που η λαγνεία του φόβου έχει μερικώς κοπάσει, θεωρώ οτι έχει μεγάλη αξία να επανεξετάσουμε το κλίμα που είχε τότε δημιουργηθεί, πιθανότατα βάση σχεδίου.]

Όπως παρατηρώ, η κρίση βιώνεται από τους περισσότερους ανθρώπους ως μια αδιόρατη επικείμενη απειλή, τις οποίας η πραγματική έκταση και οι συνέπειες δεν έχουν απόλυτα ξεκαθαριστεί. Ένα απροσδιόριστο συναίσθημα δυσάρεστης αναμονής και αβεβαιότητας κυριαρχεί, καθώς η σιγουριά για το μέλλον αντικαθίσταται από ένα ανοίκειο αίσθημα κενού. Για να γίνουν τα λόγια μου πιο κατανοητά, θα παρομοίαζα την κρίση με έναν τεράστιο ανεμοστρόβιλο που πλησιάζει απειλητικά, διαταράσσοντας ριζικά την αρμονία και την τάξη στο πέρασμά του. Κοιτώντας στο κέντρο του, οι άνθρωποι δεν αντικρίζουν παρά το απόλυτο κενό, το αρχέγονο χάος, το αβέβαιο. Στο κενό αυτό ο κάθε άνθρωπος προβάλει τους πιο ενδόμυχους φόβους του, έτσι ώστε να το γεμίσει, να του δώσει συγκεκριμένη μορφή, να μπορέσει να το περιγράψει με λέξεις, να το αντιμετωπίσει. Τα αισθήματα του ανοίκειου και του αβέβαιου δεν είναι εύκολα ανεκτά από κανέναν, οπότε είναι προτιμότερο για το μέσο άνθρωπο να «συγκεκριμενοποιήσει» την απειλή με όποιον τρόπο γνωρίζει αυτός καλύτερα.

Σε συζητήσεις που είχα με άτομα διαφορετικών κοινωνικών τάξεων και ιδεολογιών, διαπίστωσα μια εντυπωσιακά μεγάλη ποικιλία στάσεων, απόψεων και πεποιθήσεων για την κρίση. Σε αδρές γραμμές, χωρίς να λαμβάνω υπόψη την ιδιοσυγκρασία του κάθε ξεχωριστού ατόμου, οι παρατηρήσεις μου είναι οι εξής: Οι αριστεροί όλων των αποχρώσεων φοβούνται οτι με την κρίση θα υπονομευθούν τα θεμελιώδη δικαιώματα των εργαζομένων, θα ενταθεί η καταπίεση από την κεφαλαιοκρατική ελίτ και γενικότερα θα παλινδρομήσουμε σε έναν εργασιακό μεσαίωνα. Απεναντίας, οι ακροδεξιοί φοβούνται οτι οι γειτονικές χώρες και ειδικότερα η Τουρκία θα «βρουν την ευκαιρία» να προβάλλουν αξιώσεις επί του εθνικού εδάφους ή άλλων θεμάτων όπως η υφαλοκρηπίδα και οι μουσουλμανικές μειονότητες. Πολλοί εκπρόσωποι της αστικής τάξης τρέμουν την κατάρρευση των τραπεζών, την απώλεια των καταθέσεών τους και τη συνακόλουθη απονέκρωση της αγοράς. Οι αγρότες, από την άλλη μεριά, αγωνιούν για μια ενδεχόμενη «βουτιά» στις τιμές των αγροτικών προϊόντων, αλλά και για την πιθανή περικοπή των επιχορηγήσεων από το κράτος και την Ε.Ε. Τελειώνοντας, δεν θέλω να παραλείψω τους αγαπημένους μου φανατικούς χριστιανούς, που φοβούνται οτι η σκαιώδης κυβέρνηση των Βρυξελλών θα αναγκάσει τον κόσμο να φέρει το διαβόητο «σφράγισμα του Αντιχρίστου»...

Μπορεί βέβαια να υποθέσει κάποιος οτι οι παραπάνω φόβοι έχουν ρεαλιστική βάση και αντικατοπτρίζουν απλώς τα θέματα ενδιαφέροντος της κάθε ξεχωριστής ομάδας. Ως ένα βαθμό αυτό είναι σωστό. Εύκολα μπορούμε να διαπιστώσουμε όμως οτι ορισμένοι φόβοι στερούνται λογικής και δεν μπορούμε σε καμία περίπτωση να βρούμε αιτιολογική σύνδεση της εμφάνισής τους με κάποια πληροφόρηση που έλαβε το υποκείμενο επί του θέματος. Για παράδειγμα, μπορεί κάποιος να επηρεάστηκε βαθιά από το κλίμα τρόμου που καλλιεργούσαν μεθοδικά τα κανάλια τους πρώτους μήνες μετά την εφαρμογή του μνημονίου, να μπήκε σε μια κατάσταση αγωνιώδους αναμονής, έντασης και επιφυλακής, και στη συνέχεια να σχημάτισε την ιδέα οτι κινδυνεύει η ασφάλεια του σπιτιού του, καθώς με την οικονομική κρίση θα αυξηθούν οι διαρρήξεις. Αυτό μπορεί βέβαια να μην το άκουσε από κανέναν, αλλά να επανέφερε απλώς στο προσκήνιο μια παλιά του ανασφάλεια, μετατρέποντας το αντικείμενο του φόβου του από αόριστο σε συγκεκριμένο. Ανάλογα με το πόσο συγκροτημένες είναι οι προσωπικότητες των διαφόρων ατόμων, η αληθοφάνεια του κάθε φόβου μπορεί να ποικίλει, από τη ρεαλιστική ανησυχία για ένα υπαρκτό πρόβλημα μέχρι την ψυχωτική βεβαιότητα οτι ένα παράλογο σενάριο θα πραγματοποιηθεί.

Φτάνουμε λοιπόν στο συμπέρασμα: το κλίμα τρόμου και ανασφάλειας, που επικράτησε κατά την πρώτη περίοδο της κρίσης, οδήγησε τους περισσότερους ανθρώπους στο να έρθουν αντιμέτωποι με τους πιο ενδόμυχους φόβους τους. Μπορούμε εκ των υστέρων να υποθέσουμε οτι η τρομολαγνεία καλλιεργήθηκε μεθοδικά, ως μέρος ενός ευρύτερου σχεδίου ελέγχου των αντιδράσεων των μαζών. Κάποιος που φοβάται, κατά κύριο λόγο μη ρεαλιστικά αντικείμενα, είναι ιδιαίτερα ευάλωτος στη χειραγώγηση και την καθοδήγηση από μια «στιβαρή» εξουσία, που προσφέρει εγγυήσεις για ασφάλεια. Σε καταστάσεις έντονου φόβου και ανημποριάς, οι άνθρωποι τείνουν να παλινδρομούν στην παιδική τους ηλικία, όπου χρειαζόταν απεγνωσμένα έναν ισχυρό πατέρα να τους προστατέψει και να τους κατευθύνει. Εκτός αυτού, οι παράλογοι εσώψυχοι φόβοι που προβάλλονται κατά τη διάρκεια αυτού του κλίματος αποπροσανατολίζουν τις μάζες από τα πραγματικά τους προβλήματα, αποτρέποντάς τις από το να κατευθύνουν την οργή τους προς τους υπαίτιους αυτής της κατάστασης. Με απλά λόγια, ένας τρομοκρατημένος πολίτης δεν μπορεί ούτε να σκεφτεί λογικά, ούτε να επαναστατήσει...