Το αίσθημα «ολότητας» και μια απόπειρα εξήγησής του

Προσπαθώντας να ερμηνεύσω το θρησκευτικό αίσθημα στους ανθρώπους, αποφάσισα να συμβουλευτώ για μία ακόμη φορά τα γραπτά του «πατέρα της ψυχανάλυσης», Σίγκμουντ Φρόυντ. Πρόσφατα αντάλλαξα απόψεις με τον αναγνώστη του ιστολογίου WishmasteR, ο οποίος, αν και απορρίπτει τις αυθαιρεσίες της Εκκλησίας, είναι θρησκευόμενος, πιστεύοντας σε ένα είδος «εσωτερικού θεού». Έτσι είχα την ιδέα να γράψω το παρόν άρθρο, καθώς η συζήτηση μαζί του μου θύμισε έντονα το πρώτο κεφάλαιο από το «Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας» του Φρόυντ. Ξεκινώ λοιπόν παραθέτοντας αυτούσιο ένα απόσπασμα από το συγκεκριμένο κεφάλαιο:

...Ένας από αυτούς τους εξαίρετους άνδρες αποκαλείται σε γράμματα φίλος μου. Του έστειλα το μικρό μου σύγγραμμα, το οποίο πραγματεύεται τη θρησκεία σαν αυταπάτη (Σημ. εννοεί «Το μέλλον μιας αυταπάτης») και μου απάντησε πως συμφωνεί απόλυτα με την άποψή μου για τη θρησκεία, λυπάται όμως που δεν αναφέρθηκα στην πραγματική πηγή της θρησκευτικότητας. Αυτή είναι ένα ιδιαίτερο αίσθημα, που αυτόν δεν τον εγκαταλείπει ποτέ, βρήκε να το πιστοποιούν πολλοί άλλοι και θα το προϋπέθετε σε εκατομμύρια ανθρώπους. Ένα αίσθημα που θα ήθελε να ονομάσει αίσθηση της «αιωνιότητας», ένα αίσθημα σαν για κάτι απεριόριστο, άπειρο, θα λέγαμε «ωκεάνιο».

Αυτό το αίσθημα είναι ένα καθαρά υποκειμενικό γεγονός και όχι άρθρο πίστης. Δεν συνδέεται με καμιά διαβεβαίωση προσωπικής διάρκειας, αλλά είναι η πηγή της θρησκευτικής ενέργειας, που συλλαμβάνεται από διάφορες εκκλησίες και θρησκευτικά συστήματα, οδηγείται σε ορισμένα κανάλια και οπωσδήποτε καταναλώνεται. Μόνο με βάση αυτό το απέραντο αίσθημα μπορεί να ονομάζεται κανείς θρήσκος, ακόμα κι αν αρνείται κάθε πίστη και κάθε αυταπάτη... Προσωπικά δεν μπόρεσα να πεισθώ για την πρωτογενή φύση ενός τέτοιου αισθήματος. Αλλά αυτό δε μου δίνει το δικαίωμα να αμφισβητώ την πραγματική του ύπαρξη σε άλλους. Το ερώτημα είναι αν ερμηνεύεται ορθά και αν πρέπει να αναγνωρισθεί ως “fons et origo” (πηγή και αρχή) κάθε θρησκευτικής ανάγκης.

Βλέπουμε εδώ μια απόπειρα ορισμού για κάτι που είναι εκ των πραγμάτων δύσκολο να περιγραφεί. Το αίσθημα αυτό, που από εδώ και στο εξής θα αποκαλώ «ωκεάνιο», έχει λάβει διάφορα ονόματα κατά τη διάρκεια της ιστορίας. Άλλοι το έχουν αποκαλέσει «αίσθημα ενότητας με τη φύση ή το σύμπαν», άλλοι «αίσθηση του θεού που ζει μέσα μας και μέσα σ' όλα τα πράγματα», ενώ κάποιοι μίλησαν για «απώλεια των ορίων του εαυτού και ένωση με το σύμπαν». Η ύπαρξή του σε μια μερίδα τουλάχιστον ανθρώπων είναι αναμφισβήτητη, όπως φαίνεται από γραπτά διαφόρων πολιτισμών ανά τους αιώνες, αυτό όμως που πρέπει να διερευνηθεί είναι η προέλευση και η σημασία του. Θα συνεχίσω με κάποιες σκέψεις και διαπιστώσεις του συγγραφέα επί του θέματος.

...Κανονικά τίποτε δεν μας είναι πιο βέβαιο από το αίσθημα του εαυτού μας, του Εγώ μας. Αυτό το Εγώ μας εμφανίζεται αυτόνομο, ενιαίο, ευδιάκριτο από καθετί άλλο. Το οτι αυτό είναι αυταπάτη, το ότι το Εγώ επεκτείνεται μάλλον προς τα μέσα χωρίς καθαρά σύνορα σε μια ασυνείδητη ψυχική ουσία που την ονομάζουμε Αυτό (Es, Id), της οποίας αποτελεί πρόσοψη, μας το δίδαξε για πρώτη φορά η ψυχαναλυτική έρευνα... Αλλά προς τα έξω τουλάχιστον φαίνεται πως το Εγώ διαθέτει καθαρά όρια. Μόνο σε μια κατάσταση, σε μια ιδιαίτερη βέβαια, που δεν μπορούμε να την καταδικάσουμε ως νοσηρή, έχουν διαφορετικά τα πράγματα. Στο ανώτατο σημείο του έρωτα τείνει να εξαλειφθεί το σύνορο ανάμεσα στο Εγώ και το αντικείμενο... Από την παθολογία γνωρίζουμε έναν μεγάλο αριθμό καταστάσεων, όπου ο διαχωρισμός του Εγώ απέναντι στον εξωτερικό κόσμο γίνεται αβέβαιος, ή όπου τα σύνορα χαράζονται πράγματι λανθασμένα.

Το αίσθημα του εαυτού, το Εγώ όπως παλιότερα ονόμασε ο Φρόυντ, χωρίζεται αρκετά καθαρά από τον έξω κόσμο στους περισσότερους ανθρώπους. Κάποιες εξαιρέσεις που παρουσιάζονται αφορούν την κορύφωση του έρωτα και ορισμένες παθολογικές καταστάσεις. Για τον έρωτα δεν έχω να πω πολλά, καθώς είναι μια κατάσταση οικεία στους περισσότερους από μας. Το μόνο που θα σχολιάσω επί του θέματος είναι οτι πιστοί διαφόρων θρησκειών έχουν κατά καιρούς παραλληλίσει το «ωκεάνιο» αίσθημά τους με τον σφοδρό ανθρώπινο έρωτα. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα των Ρώσων νεοπατερικών θεολόγων, οπαδός των οποίων είναι ο «δικός μας» Χ. Γιανναράς, που αναφέρονται συχνά στη θρησκευτική εμπειρία με λόγια που μας θυμίζουν ιδιαίτερα την ερωτική ποίηση.

Ακόμα, μας αναφέρεται οτι τα όρια του Εγώ διαταράσσονται σε πολλές παθολογικές καταστάσεις. Τέτοιες μπορεί να είναι αμιγώς ψυχιατρικές, όπως η σχιζοφρένεια, η παράνοια και το παραλήρημα μετά από χρήση ουσιών, αλλά και νευρολογικές, όπως η κροταφική επιληψία. Από την τελευταία είναι γνωστό οτι έπασχε ο διάσημος συγγραφέας Φ. Ντοστογιέφσκι, ο οποίος περιέγραφε συχνά αλλόκοτες θρησκευτικές εμπειρίες, όπως η «αίσθηση ενός διάφανου Θεού». Ευρέως γνωστές είναι και οι επιπτώσεις από τη χρήση LSD ή άλλων ψευδαισθησιογόνων ουσιών, πολλές από τις οποίες έχουν χρησιμοποιηθεί στο παρελθόν για θρησκευτικούς σκοπούς, από ιθαγενείς της Αφρικής, της Νότιας Αμερικής και της Ωκεανίας. Ενδεικτική είναι ακόμα η περίπτωση του λεγόμενου «γέρου του βουνού» την εποχή των σταυροφοριών, ο οποίος αφού πότιζε με χασίς τα θύματά του, τα έκανε να νομίζουν οτι πέθαναν και βρίσκονται στον παράδεισο!

...Μια ακόμη τοποθέτηση είναι: Αυτό το αίσθημα του Εγώ του ενηλίκου δεν μπορεί να ήταν από την αρχή έτσι. Το Εγώ πρέπει να έχει διανύσει μια εξέλιξη, η οποία βέβαια δεν είναι δυνατόν να αποδειχθεί, αλλά μπορούμε να την κατασκευάσουμε με αρκετή ακρίβεια. Το βρέφος δεν αποχωρίζει τον εαυτό του από το περιβάλλον, που είναι πηγή των ερεθισμάτων που δέχεται από αυτό. Το μαθαίνει σταδιακά ύστερα από διάφορες υποδείξεις που δέχεται. Θα πρέπει να του προξενεί τεράστια εντύπωση οτι μερικές από τις πηγές ερεθισμάτων, στις οποίες αναγνωρίζει αργότερα τα σωματικά του όργανα, του στέλνουν διαρκώς ερεθίσματα, ενώ άλλες του αφαιρούνται κατά διαστήματα και μόνο με τη βοήθεια απαιτητικών ξεφωνημάτων του παραχωρούνται. Έτσι απέναντι στο Εγώ τοποθετείται αρχικά ένα «αντικείμενο» που βρίσκεται «απέξω» και μόνο με ιδιαίτερη ενέργεια ωθείται στο προσκήνιο.

...Με μια διαδικασία που διδασκόμαστε, η οποία έγκειται σε εκούσια καθοδήγηση της δραστηριότητας των αισθήσεων και σε κατάλληλη ενέργεια των μυώνων, μπορούμε να ξεχωρίζουμε κάτι που είναι εσωτερικό -που ανήκει στο Εγώ- από κάτι που είναι εξωτερικό -που έχει δημιουργηθεί από το περιβάλλον- και κάνουμε το πρώτο βήμα για την εφαρμογή της αρχής της πραγματικότητας, που πρόκειται να εξουσιάσει την παραπέρα εξέλιξη... Έτσι, το σημερινό μας αίσθημα του Εγώ είναι μόνο το περιορισμένο υπόλοιπο ενός πλατιού, ενός γενικού αισθήματος, που ανταποκρινόταν στη στενή σύνδεση του Εγώ με το περιβάλλον. Αν υποθέσουμε οτι αυτό το αρχικό αίσθημα του Εγώ έχει διατηρηθεί -σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό- στην ψυχική ζωή πολλών ανθρώπων... τα αντίστοιχα σε αυτό περιεχόμενα των παραστάσεων θα ήταν ακριβώς αυτά του απεριόριστου και της σύνδεσης με το σύμπαν, με τα οποία ο φίλος μου ερμηνεύει το «ωκεάνιο» αίσθημα.

Η δεύτερη υπόθεση που διερευνά ο Σίγκμουντ Φρόυντ είναι οτι το αίσθημα του Εγώ εξελίσσεται κατά τη διάρκεια των πρώτων χρόνων της ζωής. Αυτή η υπόθεση αναλύεται εκτεταμένα στη συνέχεια του κεφαλαίου, με παραδείγματα από την ιστορία, την αρχαιολογία και τη βιολογία. Το βασικό όμως συμπέρασμα φαίνεται στα αποσπάσματα που παραθέτω: Ο άνθρωπος γεννιέται με μια αίσθηση ολότητας, χωρίς την ικανότητα να ξεχωρίζει τον έξω κόσμο από τον εαυτό του, κάτι που το μαθαίνει σταδιακά. Σε ορισμένα άτομα επιζεί ένα υπόλειμμα αυτής της αίσθησης και στην ενήλικη ζωή, κάτι που αποτελεί την πηγή του «ωκεάνιου αισθήματος» που εξετάζουμε. Νομίζω πως αυτή η υπόθεση είναι η πληρέστερη απ' όλες και μας βοηθά ιδιαίτερα να ρίξουμε φως σε αυτό το μυστηριώδες αίσθημα, που για κάποιους θεωρείται η πηγή της αληθινής θρησκευτικότητας. Αν λάβουμε υπόψη μας επίσης τις περιπτώσεις παθολογικών καταστάσεων και χρήσης ουσιών, εκτιμώ οτι μπορούμε να εξηγήσουμε το φαινόμενο σχεδόν σε όλη του την έκταση.

Αντί επιλόγου, θα ήθελα να κλείσω με την ακόλουθη σκέψη. Αντί να αισθανόμαστε δέος και αμηχανία όταν βρισκόμαστε μπροστά σε κάτι που δεν μπορούμε να εξηγήσουμε, είναι σοφότερο να κάνουμε υπομονή. Η συντριπτική πλειοψηφία των «ανεξήγητων φαινομένων» του παρελθόντος, όπως οι κεραυνοί, οι σεισμοί, οι εκλείψεις, οι πλημμύρες, τα ηφαίστεια, τα οποία πάντοτε έσπευδαν τα ιερατεία να τα αιτιολογήσουν ως έργα των θεών, αλλά και μυριάδες ακόμα «κενά» σε όλους τους τομείς της γνώσης έχουν σήμερα εξηγηθεί επαρκώς. Δεν χρειάζεται να υποθέτουμε πως πίσω από κάθε κενό της ανθρώπινης γνώσης βρίσκεται ο Θεός, καθώς εδώ και χιλιετίες δεν βρέθηκε τίποτα απολύτως που να υποδεικνύει κάτι τέτοιο. Οπότε, μπορούμε να ισχυριστούμε οτι με μαθηματική ακρίβεια τα κενά θα καλυφθούν αργά ή γρήγορα...