Θρησκεία και ψυχανάλυση (μέρος 3ο)

Σήμερα, ανήμερα της γιορτής της ανάστασης από τους χριστιανούς, εγώ θα προτιμήσω να ασχοληθώ με ένα άλλο θέμα. Πιο συγκεκριμένα, θα ολοκληρώσω την τριλογία των άρθρων που ασχολούνται με την ιδιαίτερη σχέση θρησκείας και ψυχολογίας. Ο ψυχολόγος στον οποίο θα αναφερθώ είναι ο Έριχ Φρομ. Γερμανός στην καταγωγή, σπούδασε κοινωνιολογία και ψυχολογία, ενώ υπήρξε μαθητής του Φρόυντ επί σειρά ετών. Διαφοροποιήθηκε σύντομα από τις θεωρίες του δασκάλου του και ίδρυσε δική του σχολή, σε συνεργασία με τον Βίλχεμ Ράιχ και την Κάρεν Χόρνεϋ. Αν και δεν παραμέλησε την ατομική ψυχολογία, έριξε περισσότερο βάρος στις σχέσεις ανάμεσα στα μέλη μιας κοινωνίας και την αλληλεπίδρασή των ατόμων με την ίδια την κοινωνία.

Ο Φρομ έχει ασχοληθεί εκτενώς με το θέμα της θρησκείας, αλλά το βιβλίο που συμπυκνώνει τα κύρια σημεία της θεωρίας του και στο οποίο θα αναφερθώ σήμερα είναι το «ψυχανάλυση και θρησκεία». Η βασική ιδέα με την οποία ξεκινάει είναι οτι κάθε άνθρωπος ακολουθεί ένα είδος θρησκείας. Ο ορισμός που δίνει για τη θρησκεία είναι «οποιοδήποτε σύστημα σκέψης και δράσης, που υιοθετεί μια ομάδα ανθρώπων, και δίνει στο άτομο ορισμένα πλαίσια προσανατολισμού και ένα αντικείμενο λατρείας». Ο χαλαρός αυτός ορισμός περιλαμβάνει και την προσήλωση σε μια ιδεολογία, ένα πολιτικό κόμμα ή μια αθλητική ομάδα. Αναφέρει έπειτα πως η ανάγκη για ένα πλαίσιο προσανατολισμού και ένα αντικείμενο για αφοσίωση είναι βαθιά ριζωμένη μέσα στην ανθρώπινη ύπαρξη.

Με την άποψη αυτή τείνουν να συμφωνήσουν οι οπαδοί της παραδοσιακής θρησκείας, με τη διαφορά οτι πέφτουν σε μια τεράστια αντίφαση. Ενώ ξεκινούν να αποδείξουν την καθολικότητα του θρησκευτικού φαινομένου με έναν τόσο ευρύ ορισμό για τη «θρησκεία», οι αντιλήψεις τους παραμένουν συνδεδεμένες αυστηρά μόνο με τη μονοθεϊστική μορφή της. Κοινώς, προσπαθώντας να πείσουν τον κόσμο οτι η πίστη είναι έμφυτη, συμπεριλαμβάνουν δοξασίες και ιδεολογίες όπως ο κομφουκιανισμός ή ο κομμουνισμός, οι οποίες δεν έχουν καμία σχέση με τις μεταφυσικές προεκτάσεις του Χριστιανισμού και του Ιουδαϊσμού. Παρουσιάζουν τον πολυθεϊσμό, τον τοτεμισμό, τον ανιμισμό, αλλά ακόμα και αμιγείς ιδεολογίες σαν αυτές που προανέφερα, ως προδρόμους ή παρεκκλίσεις της «μόνης αληθινής θρησκείας» (TM) που πρεσβεύουν αυτοί.

Μια ενδιαφέρουσα θεωρία που παραθέτει ο Φρομ είναι η ανάμιξη και των παλιών θρησκειών με τις νέες που τις αντικαθιστούν. Φέρνει το παράδειγμα των Ινδιάνων της Νότιας Αμερικής, οι οποίοι αν και ασπάστηκαν τη χριστιανική θρησκεία, δεν έχουν σε καμία περίπτωση εκριζώσει τις θρησκευτικές παραδόσεις των προγόνων τους. Ο Χριστιανισμός λοιπόν αποτελεί ένα «λεπτό βερνίκι» που βρίσκεται πάνω από την παλιά θρησκεία, ενώ αναμιγνύεται μαζί της σε πολλές περιπτώσεις. Αν «ξύσουμε» την επιφάνεια ενός σύγχρονου ανθρώπου θα ανακαλύψουμε πολυάριθμες εξατομικευμένες μορφές θρησκείας. Αρκετές από αυτές μπορούν να περιγραφούν με τους αντίστοιχους θρησκευτικούς όρους, όπως προγονολατρία, τοτεμισμός, φετιχισμός, τυπολατρία, λατρεία της καθαρότητας.

Η προγονολατρία μπορεί να ανιχνευθεί σε περιπτώσεις ανθρώπων που εξιδανικεύουν σε υπερβολικό βαθμό έναν στενό τους συγγενή, συνήθως τον πατέρα ή τη μητέρα τους. Η προσκόλλησή τους σε αυτόν μπορεί εύκολα να συγκριθεί με τη λατρεία κάποιας μορφής «θεότητας» στις θρησκείες. Οι ψυχαναγκαστικές προσωπικότητες, με τις τελετουργίες για την ανακούφιση του άγχους και την εμμονή τους στους τύπους και την καθαρότητα, παρουσιάζουν πολυάριθμες μορφές ιδιωτικής λατρείας. Ακόμα, ο τοτεμισμός συναντάται σε μεγάλο βαθμό στην κουλτούρα μας. Η αφοσίωση στο κράτος, σε ένα πολιτικό κόμμα ή ακόμα και σε μια αθλητική ομάδα μπορούν να χαρακτηριστούν ως στοιχεία τοτεμισμού. Ο άνθρωπος, ο οποίος αφοσιώνεται αποκλειστικά σε ένα κόμμα ή μια ομάδα και έχει ως μοναδικό σκοπό την εξυπηρέτηση των συμφερόντων τους, δε διαφέρει στο ελάχιστο από τον πρωτόγονο που λατρεύει το τοτέμ της φυλής του.

Μια ακόμα χρήσιμη παρατήρηση που κάνει ο Φρομ στο βιβλίο του, είναι ο διαχωρισμός των θρησκειών σε εξουσιαστικές και ανθρωπιστικές. Οι πρώτες βασίζονται στην πίστη οτι ο άνθρωπος ελέγχεται από ανώτερες δυνάμεις, οι οποίες εξουσιάζουν τη ζωή του και αξιώνουν από αυτόν λατρεία και υποταγή. Το βασικό στοιχείο των εξουσιαστικών θρησκειών είναι οτι η αιτία της υπακοής σε κάποιους κανόνες δεν πηγάζει από την αγάπη ή τη δικαιοσύνη της θεότητας, αλλά από την ικανότητά της να εξουσιάζει και να ασκεί έλεγχο στους ανθρώπους. Θρησκείες αυτής της μορφής είναι ο Ιουδαϊσμός, ο Χριστιανισμός και ο Ισλαμισμός, αλλά και ορισμένες «κοσμικές», όπως ο ναζισμός ή ο σταλινισμός. Στην εξουσιαστική θρησκεία ο Θεός είναι το σύμβολο της υπέρτατης δύναμης και ισχύος, ενώ ο άνθρωπος παραμένει ολότελα αδύναμος. Με ανάλογο τρόπο, ο Φύρερ, ο «Πατέρας του λαού», η Φυλή ή η σοσιαλιστική Μητέρα Πατρίδα γίνονται αντικείμενα λατρείας και σύμβολα εξουσίας και ισχύος.

Αντίθετα, η ανθρωπιστική θρησκεία τοποθετεί στο επίκεντρο τον άνθρωπο και τη δύναμή του. Ο στόχος του είναι να αναπτύξει τη δύναμή του στον ανώτερο δυνατό βαθμό και όχι την αδυναμία του. Οφείλει να καλλιεργήσει τη δύναμη της αγάπης, τόσο για τον εαυτό του όσο και για τους γύρω του. Πρέπει να συνειδητοποιήσει την αλήθεια για τις δυνάμεις και τις αδυναμίες του και να διακατέχεται από ηθικούς κανόνες, οι οποίοι θα τον οδηγήσουν σε αυτούς τους στόχους. Παραδείγματα ανθρωπιστικών θρησκειών είναι σύμφωνα με το Φρομ ο Βουδισμός, ο Ταοϊσμός, οι διδασκαλίες του Σωκράτη, του Σπινόζα, κάποιων προφητών, ο ορθολογισμός της Γαλλικής Επανάστασης, αλλά και ορισμένες «αιρέσεις» της χριστιανικής και ιουδαϊκής θρησκείας. Πολύ συχνά μια θρησκεία περιλαμβάνει τόσο εξουσιαστικά όσο και ανθρωπιστικά στοιχεία, με πρώτο και καλύτερο τον σύγχρονο Χριστιανισμό. Όπως υποστηρίζει λοιπόν ο Φρομ, καθήκον του ψυχαναλυτή είναι να αναγνωρίζει τις εξουσιαστικές και ανθρωπιστικές θρησκευτικές πεποιθήσεις του ασθενή του, να προσπαθεί να εκριζώσει τις πρώτες και να ενισχύει τις δεύτερες, οι οποίες μπορούν να συμβάλουν θετικά στην βελτίωση του ατόμου και της κοινωνίας.

Η προσωπική μου άποψη τείνει να ταυτιστεί με πολλές από τις ιδέες του Φρομ, αν και σε μερικά σημεία έχω τις διαφωνίες μου. Συμφωνώ με τη θέση πως κάθε άνθρωπος έχει το δικό του σύστημα προσανατολισμού και αφοσίωσης, με τη διαφορά οτι εγώ θα το ονόμαζα «κοσμοθεωρία» και όχι θρησκεία όπως ο Φρομ. Με τον όρο θρησκεία συνήθως εννοούμε ένα σύστημα πεποιθήσεων και αξιών που βασίζεται σε μεταφυσικές προεκτάσεις, οι οποίες απουσιάζουν εντελώς από ιδεολογίες όπως ο κομμουνισμός ή ο φασισμός. Η επιθυμία να αποτελεί μέρος μιας ομάδας και να έχει ένα πλαίσιο ερμηνείας του κόσμου είναι πιθανότατα έμφυτη στο μέσο άνθρωπο. Προσοχή όμως, δε θεωρώ ως έμφυτο το θρησκευτικό αίσθημα με τη στενή έννοια, αλλά την προσήλωση σε ένα «πλαίσιο». Αυτό το πλαίσιο είναι η προσωπική κοσμοθεωρία του καθενός μας, από την αθεΐα και τον υλισμό, μέχρι τη λατρεία του Ολυμπιακού ή του ΚΚΕ.

Η θεωρία του «λεπτού βερνικιού», το οποίο καλύπτει τα στοιχεία των παλιότερων θρησκειών, δείχνει οτι ο Φρομ μελέτησε εκτεταμένα πολλές δοξασίες ανά τον κόσμο. Ένα... εγχώριο παράδειγμα που αποδεικνύει την ορθότητα του συλλογισμού του είναι αυτό των αγίων-προστατών. Μετά την προγονολατρία και τη λατρεία των ηρώων της προϊστορικής εποχής, εγκαταστάθηκε η οργανωμένη πολυθεΐα. Σε όλες τις περιπτώσεις αυτές, υπήρχαν ήρωες ή θεοί που προστάτευαν συγκεκριμένα επαγγέλματα και θεσμούς, όπως ο Ποσειδώνας για τους ναυτικούς ή ο Άρης για τους πολεμιστές. Αργότερα, ο Χριστιανισμός απλά αντικατέστησε αυτούς τους θεούς-προστάτες με τους δικούς του αγίους, για παράδειγμα το Νικόλαο για τους ναυτικούς και το Γεώργιο για τους στρατιώτες.

Ακόμα, ο διαχωρισμός των θρησκειών σε εξουσιαστικές και ανθρωπιστικές είναι ευφυής. Πιο χρήσιμη είναι η διαπίστωση πως μέσα στην ίδια θρησκεία μπορεί να συνυπάρχουν και τα δύο στοιχεία, τα οποία μπορεί να είναι ακόμα πιο ενισχυμένα σε συγκεκριμένες τάσεις-αιρέσεις. Η ανθρωπιστική «θεολογία της απελευθέρωσης» στη Λατινική Αμερική, αλλά και τα εξουσιαστικά σε αρρωστημένο βαθμό κηρύγματα πολλών μοναχών είναι κατατοπιστικά παραδείγματα. Σε αυτό το σημείο νομίζω είναι δόκιμο να αναφέρω ένα συχνό δίλημμα που αντιμετωπίζουν οι ψυχαναλυτές. Δε γνωρίζουν αν πρέπει να ενθαρρύνουν ή να προσπαθήσουν να εκριζώσουν τις έντονες θρησκευτικές πεποιθήσεις πολλών ασθενών τους. Η άποψή μου είναι οτι κάθε περίπτωση είναι σωστό να αντιμετωπίζεται εξατομικευμένα. Αν οι θρησκευτικές απαγορεύσεις που έχει ενσωματώσει ο ασθενής είναι πολυάριθμες, εξουσιαστικές και εμποδίζουν την ομαλή ανάπτυξη της προσωπικότητάς του, τότε είναι καλό να αποκαλύπτεται η φύση τους και να γίνεται προσπάθεια να εγκαταλειφθούν. Αν όμως κάποια ανθρωπιστικά στοιχεία τον βοηθούν να αντιμετωπίζει καλύτερα τα προβλήματά του, να έχει εμπιστοσύνη στον εαυτό του και να νοιάζεται για τους άλλους, ίσως η καλύτερη λύση να είναι η ενίσχυσή τους από τον ψυχαναλυτή.