Βιβλιοπαρουσίαση: Κάιν του Ζ. Σαραμάγκου

Μια και οι περισσότεροι βρίσκεστε στις παραλίες (ή το μυαλό σας είναι μονίμως εκεί), αποφάσισα να μη σας κουράσω με κάποιο άρθρο σοβαρής κοινωνικοπολιτικής ανάλυσης. Θα σας παρουσιάσω δυο βιβλία που διάβασα τον τελευταίο καιρό, τα οποία αποτελούν τροφή για σκέψη και προβληματισμό, ενώ την ίδια στιγμή είναι ευχάριστα και ευανάγνωστα. Μπορείτε να τα διαβάσετε στο νησί, την βουνοπλαγιά, αλλά και στην πόλη, όπου οι υψηλές θερμοκρασίες δεν επιτρέπουν την κοπιώδη νοητική ενασχόληση...

Ξεκινώ σήμερα με τον Κάιν του Ζοζέ Σαραμάγκου. Γεννημένος στην Πορτογαλία το 1922, ο Ζοζέ Σαραμάγκου παράτησε το σχολείο σε μικρή ηλικία για να δουλέψει. Ουσιαστικά ήταν αυτοδίδακτος. Η πρώτη του νουβέλα Γη της αμαρτίας εκδόθηκε το 1947, μεσολάβησαν όμως τριάντα χρόνια μέχρι την έκδοση του σημαντικότερου μέρους του έργου του, για το οποίο τιμήθηκε με Νόμπελ λογοτεχνίας το 1988. Ο Κάιν αποτελεί το τελευταίο έργο του συγγραφέα, που πέθανε το 2010. Πολιτικοποιημένος, πολέμιος της θρησκείας και βαθιά ανθρωπιστής, ο Σαραμάγκου γράφει μυθιστορήματα που σκοπό έχουν να διαφωτίσουν και να προβληματίσουν. Με τον απλό, λιτό και αιχμηρό τρόπο γραφής του δεν διστάζει να τα βάλει ακόμα και με θεσμούς που θεωρούνται «ταμπού», όπως η Εκκλησία και το Κράτος. Ο Χάρολντ Μπλουμ τον χαρακτήρισε «τον πιο ταλαντούχο μυθιστοριογράφο που βρίσκεται ακόμα εν ζωή, έναν από τους τελευταίους τιτάνες ενός λογοτεχνικού είδους υπό εξαφάνιση».

Στον Κάιν, παρατίθεται μια «εναλλακτική» απόδοση κάποιων χωρίων από την Παλαιά Διαθήκη. Όταν ο βιβλικός Κάιν διαπράττει το αμάρτημα του φόνου και τιμωρείται από το Θεό σε ισόβια περιπλάνηση ανά τον κόσμο, ο συγγραφέας αναλαμβάνει δράση και διηγείται την ιστορία του. Περιπλανώμενος πάνω στο γαϊδούρι του, ο πρωταγωνιστής δεν ταξιδεύει μόνο στο χώρο, αλλά και στο χρόνο. Γίνεται αυτόπτης μάρτυρας, αλλά και συμμέτοχος σε πολλές ιστορίες της Παλαιάς Διαθήκης, όπως η θυσία του Ισαάκ, η κατασκευή του πύργου της Βαβέλ, η πυρπόληση των Σοδόμων, η άλωση της Ιεριχούς και άλλα. Ο Θεός παρουσιάζεται αλαζόνας, σαδιστής, φθονερός, εκδικητικός. Και πάνω απ' όλα «προικισμένος με μια εξαιρετικά ευέλικτη συνείδηση, που συμφωνεί μαζί του ότι κι αν αυτός κάνει». Επαναστατικό πνεύμα και αμφισβητίας από τη φύση του, ο Κάιν δεν διστάζει να κρίνει τα λόγια και τις πράξεις του Θεού, αλλά ακόμα και να σαμποτάρει το έργο του, φέρνοντάς τον σε δύσκολη θέση στο, απολαυστικό ομολογουμένως, τέλος του βιβλίου.

Ο Σαραμάγκου πετυχαίνει δύο στόχους με το συγκεκριμένο βιβλίο. Αφενός παρουσιάζει με όλες τους τις λεπτομέρειες πολλές, άγνωστες στο ευρύ κοινό, ιστορίες της Βίβλου. Πόσοι ξέρουν, για παράδειγμα, οτι η θεόπνευστη Παλαιά Διαθήκη περιέχει σε μαζική κλίμακα ακρότητες, σφαγές και εθνοκαθάρσεις, υποκινημένες και συνεπικουρούμενες από το Θεό; Πόσοι γνωρίζουν οτι ο «τίμιος» Λωτ συνουσιάστηκε με τις κόρες του, ότι ο στρατός του Ιησού του Ναυή σκότωνε τους πάντες στο πέρασμά του, γυναίκες, παιδιά, ακόμα και ζώα, ότι ο Μωυσής έσφαξε τρεις χιλιάδες συμπατριώτες του για εκδίκηση επειδή προσκύνησαν το χρυσό μοσχάρι; Πόσοι έχουν αναρωτηθεί γιατί ο Πανάγαθος σαδιστικά «δοκίμασε» τον Ιωβ, καταστρέφοντάς του την περιουσία, σκοτώνοντάς του τα παιδιά και γεμίζοντάς τον ασθένειες, κι όλα αυτά για ένα στοίχημα με το Διάβολο; Ο δεύτερος στόχος του συγγραφέα, που αποτελεί μια προέκταση του πρώτου, είναι να καταδείξει την σκληρή και απάνθρωπη φύση του Θεού της Παλαιάς Διαθήκης. Καίγοντας ακόμα και τα μικρά παιδιά στα Σόδομα, διατάζοντας τον Αβραάμ να θυσιάσει το μοναχογιό του, αλλά και το Μωυσή να σφάξει χιλιάδες Εβραίους μετά το περιστατικό με το χρυσό μοσχάρι, ο Θεός δεν φαίνεται σε καμία περίπτωση δίκαιος, πανάγαθος και πάνσοφος, αλλά μισαλλόδοξος, φθονερός, σαδιστής και εκδικητικός, σε σημείο που ακόμα και το αμάρτημα του Κάιν να φαντάζει πταίσμα μπροστά στις πράξεις του. Σύμφωνα με τον Ζοζέ Σαραμάγκου, η Βίβλος είναι ένα από τα πιο άγρια βιβλία που έχουν γραφτεί ποτέ και δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να πέφτει στα χέρια των παιδιών...

Ο χαρακτήρας του Κάιν εμπλουτίζεται με μυθιστορηματικά στοιχεία. Αμφισβητίας, συνειδητοποιημένος, οργισμένος αλλά και πικραμένος, ο Κάιν ενσαρκώνει το «αντίπαλο δέος» απέναντι στην αυθαιρεσία του Θεού, καλώντας σιωπηρά τον αναγνώστη να ταυτιστεί μαζί του. Η σκληρή κριτική που ασκεί στο Δημιουργό του, οι απολαυστικοί μεταξύ τους διάλογοι, αλλά και το τελικό σαμποτάζ του στα θεϊκά σχέδια αποτελούν νίκες της λογικής απέναντι στον παραλογισμό, της ελευθερίας απέναντι στην καταπίεση, της ζωής απέναντι στο θάνατο. Ο Κάιν, ως ένας άλλος Προμηθέας, πολεμά την παράλογη θεϊκή εξουσία και απελευθερώνει τον άνθρωπο, με όσες προεκτάσεις έχει αυτό στη σύγχρονη ζωή.

Η γραφή του Σαραμάγκου είναι απλή και λιτή, χωρίς πολλά φτιασίδια. Μια ιδιομορφία που μπορεί να δυσκολέψει αρχικά την ανάγνωση είναι η σπάνια χρήση των σημείων στίξης, των παυλών στους διαλόγους και των παραγράφων. Το κείμενο μοιάζει εκ πρώτης όψεως με απομαγνητοφωνημένο προφορικό λόγο, κάτι όμως που συμβάλει στην αμεσότητα του ύφους του, ενώ συνηθίζεται αρκετά εύκολα. Οι διάλογοι του Κάιν με τα διάφορα πρόσωπα που συναντά είναι ιδιαίτερα ζωντανοί και ευχάριστοι, παρότι είναι συχνά μακροσκελείς. Οι περιγραφές τόπων, προσώπων και αντικειμένων είναι σύντομες και γλαφυρές, προσθέτοντας στη μαγεία του κειμένου, χωρίς να κουράζουν όμως τον αναγνώστη. Κοντολογίς, ο Σαραμάγκου εκτός από έξυπνες ιδέες διέθετε και ένα σπάνιο λογοτεχνικό ταλέντο, που του χάρισε επάξια το βραβείο Νόμπελ.

Ο Κάιν είναι ένα βιβλίο που συστήνεται ανεπιφύλακτα σε όσους θέλουν να περάσουν ευχάριστα το χρόνο τους, αλλά ταυτόχρονα να σκεφτούν και να προβληματιστούν. Με πολυάριθμες αιχμές κατά της θρησκείας, το συγκεκριμένο μυθιστόρημα προκαλεί τον αναγνώστη να αναρωτηθεί για την αναγκαιότητα και τη χρησιμότητά της, ενώ έμμεσα τον παροτρύνει να επαναστατήσει ενάντια στους πάσης φύσεως καταναγκασμούς.