Δευτέρα 7 Φεβρουαρίου 2011

Υπακοή στην εξουσία: το πείραμα του Milgram

Ως κάποιου είδους συνέχεια στο προηγούμενο άρθρο της Bloody Mary, θα αναφερθώ κι εγώ στην επιθετικότητα. Δεν εννοώ όμως την ακραία επιθετικότητα κάποιων λίγων, βάναυσων και διαταραγμένων ατόμων, αλλά την καταστροφική συμπεριφορά στην οποία μπορούμε να φτάσουμε όλοι μας, υπακούοντας στην εξουσία. Όπως έχει παρατηρηθεί κατά καιρούς, πολλοί κατά τα άλλα φιλήσυχοι πολίτες έχουν επιδείξει τρομακτικό βαθμό βιαιότητας σε πολέμους ή παρόμοιες καταστάσεις. Μια εξήγηση αυτού του φαινομένου μπορεί να αναζητηθεί στην έμφυτη επιθετική τάση του ανθρώπου, που βρίσκεται σε λανθάνουσα κατάσταση στην καθημερινή ζωή και εκδηλώνεται πλήρως σε εξαιρετικές περιστάσεις, όπως οι πόλεμοι. Αυτή η προσέγγιση όμως είναι ελλιπής, όσο και απλουστευτική. Ένας ακόμα παράγοντας που πρέπει να συνεκτιμηθεί είναι η υποταγή στην εξουσία, η οποία είναι θεμελιώδες χαρακτηριστικό ομάδων με αυστηρή πειθαρχία, όπως οι στρατοί. Το πείραμα του Milgram που θα αναλύσω παρακάτω αποκαλύπτει, ιδιαιτέρως ωμά, μέχρι που μπορεί να φτάσει ένας «συνηθισμένος άνθρωπος» υπακούοντας την εξουσία...

Ο Stanley Milgram, ψυχολόγος στο πανεπιστήμιο του Yale, διερεύνησε τη δυνητικά βίαιη συμπεριφορά των ανθρώπων, ως αποτέλεσμα συμμόρφωσης στην εξουσία. Τα πειράματα ξεκίνησαν τον Ιούλιο του 1961, τρεις μόλις μήνες μετά την έναρξη της δίκης του ναζιστή εγκληματία πολέμου Adolf Eichman στην Ιερουσαλήμ. Εμπνευσμένος από την προσωπικότητα του Eichman, που ήταν ένας φιλήσυχος οικογενειάρχης, ο οποίος υπό άλλες συνθήκες πιθανότατα να μην έβλαπτε ποτέ κανέναν, ο Milgram αποφάσισε να ελέγξει πειραματικά κατά πόσον οι εντολές από μια πηγή εξουσίας μπορούν να ενεργοποιήσουν βίαιη συμπεριφορά σε, κατά τα άλλα, ειρηνικά άτομα. Τα αποτελέσματα του πειράματός του γνώρισαν μεγάλη δημοσιότητα και πυροδότησαν μια πληθώρα συζητήσεων στην επιστημονική κοινότητα.

Η ομάδα του Milgram προσέλαβε, μέσω μιας αγγελίας στις εφημερίδες, τυχαίους άνδρες για να συμμετέχουν στο πείραμα. Οι συμμετέχοντες πληροφορούνταν ψευδώς οτι θα διερευνούσαν τις επιπτώσεις της τιμωρίας στη μάθηση. Στο πείραμα συμμετείχαν δύο άτομα κάθε φορά, τα οποία αναλάμβαναν, μετά από κλήρωση, το ρόλο του δασκάλου ή του μαθητή. Η κλήρωση όμως ήταν «στημένη» και οι πραγματικοί συμμετέχοντες επιλεγόταν κάθε φορά για το ρόλο του δασκάλου, ενώ το ρόλο του μαθητή έπαιζε ένας επαγγελματίας ηθοποιός. Ο ρόλος του μαθητή ήταν να απομνημονεύει μια σειρά από ζεύγη λέξεων, ενώ του δασκάλου να τον «τιμωρεί» για κάθε φορά που έκανε λάθος, υποβάλλοντάς τον σε ηλεκτροσόκ αυξημένης έντασης.


Στην αρχή της διαδικασίας, ο ερευνητής έδενε τον ηθοποιό-συνεργό σε ένα κάθισμα, άλειφε τα χέρια του με μια κρέμα, υποτίθεται για την αποτροπή εγκαυμάτων, και του τοποθετούσε τα ηλεκτρόδια. Ο «δάσκαλος», δήθεν κατά λάθος, άκουγε το «μαθητή» να παραπονιέται οτι έχει ένα μικρό πρόβλημα με την καρδιά του. Στη συνέχεια, ο δάσκαλος μεταφερόταν στη διπλανή αίθουσα, όπου του παρουσιαζόταν η γεννήτρια των ηλεκτροσόκ. Η οδηγίες που λάμβανε από τον ερευνητή ήταν να διοχετεύει προοδευτικά ισχυρότερα σοκ για κάθε λάθος του μαθητή, ξεκινώντας από τα 15V και φτάνοντας μέχρι τα 450V! Πάνω από κάθε ένδειξη της τάσης αναγραφόταν ένας χαρακτηρισμός: «ελαφρύ σοκ» στα 15V, φτάνοντας σε σοκ «εξαιρετικής έντασης» στα 315V, «κίνδυνος: πάρα πολύ ισχυρό σοκ» στα 375V, ενώ στα 450V υπήρχε το απαγορευτικό «ΧΧΧ».

Αφού ο συμμετέχων-δάσκαλος δεχόταν ένα δοκιμαστικό σοκ (για να διαπιστώσει οτι η γεννήτρια πράγματι λειτουργεί), ξεκινούσε η διαδικασία, κατά την οποία ο δάσκαλος διάβαζε τα ζεύγη λέξεων στο μαθητή και στη συνέχεια του έδινε τη μία λέξη, ζητώντας του το ζευγάρι της. Ο μαθητής είχε να επιλέξει μεταξύ τεσσάρων πιθανών απαντήσεων, ενώ σε κάθε περίπτωση λάθους ο δάσκαλος έπρεπε να του προκαλέσει ηλεκτροσόκ, ξεκινώντας από τα 15V. Ο ηθοποιός που ενσάρκωνε το μαθητή δεν δεχόταν φυσικά κανένα ηλεκτροσόκ, οι αντιδράσεις του όμως ήταν αληθοφανείς, καθώς από ένα σημείο και μετά χτυπιόταν στον τοίχο και ούρλιαζε, διαμαρτυρόμενος για την καρδιά του, ενώ σε ακόμα πιο προχωρημένη φάση σιγούσε εντελώς, αφήνοντας να εννοηθεί οτι λιποθύμησε ή πέθανε...


Οι περισσότεροι συμμετέχοντες σε κάποιο σημείο της διαδικασίας εξέφραζαν τις αμφιβολίες τους ή την επιθυμία τους να διακόψουν. Ο ερευνητής, που σαν «επιστήμονας» αναντίρρητα αντιπροσώπευε μια πηγή κύρους και εξουσίας, τους έδινε τότε τις εξής οδηγίες, με την ακόλουθη σειρά:

1.Παρακαλώ συνεχίστε
2.Το πείραμα απαιτεί να συνεχίσετε
3.Είναι απολύτως σημαντικό να συνεχίσετε
4.Δεν έχετε άλλη επιλογή, πρέπει να συνεχίσετε

Αν ο συμμετέχων επιθυμούσε ακόμα να διακόψει μετά από τις τέσσερις διαδοχικές οδηγίες, το πείραμα σταματούσε. Στην αντίθετη περίπτωση, ο τερματισμός της διαδικασίας γινόταν μόνο αφού ο «δάσκαλος» είχε διοχετεύσει τρεις φορές το μέγιστο σοκ των 450V στο μαθητή.

Πριν από τη διεξαγωγή του πειράματος, ο Milgram είχε ζητήσει από 110 ειδικούς να προβλέψουν μέχρι ποιο σημείο θα έφτανε ένας «φυσιολογικός» άνθρωπος. Οι προβλέψεις των ειδικών ήταν ιδιαίτερα αισιόδοξες, καθώς πίστευαν οτι μόνο το 10% των συμμετεχόντων θα ξεπερνούσε τα 180V και οτι κανένας δεν θα έφτανε μέχρι το τέλος. Στην πραγματικότητα, σχεδόν όλοι οι συμμετέχοντες ξεπέρασαν τα 180V, ενώ το 62,5% έφτασε μέχρι το τέλος, κάνοντας ισχυρά ηλεκτροσόκ 450V σε έναν άγνωστο, που μάλιστα είχε δηλώσει πως είχε πρόβλημα με την καρδιά του! Τα αποτελέσματα της έρευνας ήταν απροσδόκητα ακόμα και για τους ίδιους τους διοργανωτές της και αποτέλεσαν πηγή προβληματισμού για πολλούς επιστήμονες του χώρου. Το συγκεκριμένο πείραμα έδειξε το σημαντικό ρόλο που παίζουν οι πηγές κύρους και εξουσίας στη διαμόρφωση της συμπεριφοράς και το σημείο στο οποίο μπορούν να φτάσουν απλοί άνθρωποι, απλά «υπακούοντας εντολές». Το άτομο που βρίσκεται σε μια τέτοια κατάσταση βλέπει τον εαυτό του ως «όργανο» μιας εξωτερικής εξουσίας, στην οποία μεταθέτει τις ευθύνες του.

Ο ίδιος ο Milgram έγραψε μεταξύ άλλων στο άρθρο του «Οι κίνδυνοι της υπακοής», το 1974:

«Συνηθισμένοι άνθρωποι, κάνοντας απλά τη δουλειά τους, χωρίς να έχουν επιδείξει εχθρότητα στο παρελθόν, μπορούν να γίνουν όργανα μιας φρικτής καταστροφικής διαδικασίας. Επιπλέον, ακόμα και όταν τα αποτελέσματα του έργου τους γίνονται οφθαλμοφανή, και τους ζητείται να συνεχίσουν ενέργειες ασύμβατες με τα πλέον θεμελιώδη επίπεδα ηθικής, σχετικά λίγοι άνθρωποι έχουν την ικανότητα να αντισταθούν στην εξουσία.»

Τα παραπάνω είναι απογοητευτικά ως αποτρόπαια, κι όμως σκιαγραφούν ρεαλιστικά την πραγματικότητα. Λόγω της ανατροφής από τους γονείς, της σχολικής εκπαίδευσης και της επίδρασης των πανίσχυρων ΜΜΕ, η πλειοψηφία των ανθρώπων στις μέρες μας δεν είναι έτοιμη για την ελευθερία. Οι ίδιοι άνθρωποι που δυσκολεύονται να πάρουν αποφάσεις και να διαχειριστούν τη ζωή τους, δεν διστάζουν να θυσιάσουν όλες τις ελευθερίες τους για χάρη ενός επιβλητικού «ηγέτη», ο οποίος θα τους καθοδηγεί και θα αποφασίζει αντί για αυτούς. Για χάρη λοιπόν αυτού του «ηγέτη» μπορούν να ξεπεράσουν τις ηθικές τους αναστολές και να κάνουν πράγματα που σε άλλες περιπτώσεις θα θεωρούσαν καταδικαστέα. Ή μήπως η ταύτιση με τον «ηγέτη» φέρνει στην επιφάνεια κάποιες πιο βίαιες και σαδιστικές πλευρές του εαυτού τους, που πιθανότατα και οι ίδιοι αγνοούσαν; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό είναι δύσκολη και σίγουρα δεν είναι η ίδια για κάθε άνθρωπο. Το μόνο σίγουρο είναι οτι η ανθρώπινη φύση είναι σκοτεινότερη από ότι συνήθως πιστεύουμε. Και φυσικά δεν αναφέρομαι σε κάποιους λίγους «διεστραμμένους», αλλά σε απλούς, καθημερινούς ανθρώπους, πιθανόν και εμάς τους ίδιους...

Στη συνέχεια σας παραθέτω ένα βίντεο (σε δύο μέρη) από μια επανάληψη του πειράματος του Milgram, που έγινε το 2009, για λογαριασμό του BBC. Είναι κάτι που νομίζω όλοι αξίζει να δείτε:




13 σχόλια:

ο δείμος του πολίτη είπε...

Φοβερό άρθρο. Εξαιρετικό. Το πείραμα αυτό δεν το γνώριζα. Ήξερα άλλα πειράματα με το ίδιο αποτέλεσμα, αλλά όχι αυτό.

rexides είπε...

Ομολογώ ότι στον στρατό έκανα παρανομίες υπό τις εντολές των ανωτέρων μου. Αν και πρέπει να πω ότι εκείνες τις φορές δεν το δικαιολογούσα τόσο ως "εκτελώ εντολές, δεν είμαι υπεύθυνος", όσο ως "έτσι γίνονται τα πράγματα στην Ελλάδα". Πάντως, μια δικαιολογία τελικά χρειάζεσαι μόνο.

Όσο για το νέο πείραμα, πραγματικά εκπλήσσομαι που βρήκαν άτομα που δεν γνώριζαν το original και μπόρεσαν να το επαναλάβουν. Είχα την εντύπωση ότι ακόμα και αν δεν γνώριζες το όνομα του ερευνητή ή άλλες λεπτομέρειες, θα είχες ακούσει για το πείραμα όπου ο δήθεν "δάσκαλος" έκαμνε "δήθεν" ηλεκτροσόκ στον "δήθεν" μαθητή.

Vasileios είπε...

Αυτό το πείραμα έχει να κάνει με τους ανθρώπους που ενώ ξέρουν ότι δεν έχουν επιστημονική γνώση σε ένα συγκεκριμένο πεδίο, πιστεύουν ότι μπορούν να μετἀσχουν σε επιστημονικά πειράματα αφού άλλος αναλαμβάνει την ευθύνη. Όχι μόνο δεν έχουν γνώση για την επιστημονική μεθοδολογία, πρακτική και οριοθέτηση, αλλά ούτε και μπορούν να ελέγξουν τον "υπεύθυνο" κατά πόσο "υπεύθυνος" μπορεί να είναι, και απλά τον αποδέχονται σαν ηγέτη και εντολοδόχο.

Καλό είναι η επιστήμη να εφαρμόζεται από επιστήμονες, και όχι από καλοθελητές. Το "καλό"
που νομίζουν ότι προσφέρουν είναι ότι το πιο βλαβερό για την ανθρωπότητα, τη νοημοσύνη και την αγαθότητα της κοινωνίας.

Milgram

Ανορθόδοξος είπε...

Φίλε δείμε
Σ' ευχαριστώ πολύ. Από τους πρώτους, όπως πάντα!

Φίλε rexides
Αν και στο παράδειγμα που αναφέρεις οι αναλογίες είναι πολύ διαφορετικές, στην πραγματικότητα η ουσία είναι η ίδια. Μια δικαιολογία τελικά είναι το μόνο που μας χρειάζεται;

Φίλε amfipolis
Χαίρομαι που έχεις γράψει κι εσύ για το ίδιο θέμα (αν και δεν το γνώριζα μέχρι τώρα). Άφησα το σχόλιό μου στο ιστολόγιό σου.

Μιχάλης Ρ. είπε...

Το ίδιο ακριβώς πείραμα έκανε η κυρία Φατούρου το 1986 στην Ελλάδα σε φοιτητές διάφορων σχολών... Και διαπίστωσε ότι οι έξι στους δέκα φοιτητές ήτανε εξίσου πρόθυμοι να εξοντώσουν κάποιο δυστυχές θύμα με αλλεπάλληλα ηλεκτροσόκ, αρκεί εκείνη να αναλάμβανε την ευθύνη... Αν ο μέσος άνθρωπος μπορεί τόσο εύκολα να βασανίσει, πόσο μάλλον κάποιος που εκπαιδεύτηκε για να το κάνει.
Η επιστήμη της Κυβερνητικής η κορυφαία κατά την γνώμη μου του περασμένου αιώνα, γνωρίζει πόσο εύκολο είναι να μετατραπούν οι καλοί άνθρωποι σε κακούς. Επίσης γνωρίζει να διαχειρίζεται και την αντίθετη πλευρά: το πόσο εύκολο είναι να γίνει κανείς ήρωας και πως μπορεί να αντεπεξέλθει στην πρόκληση.
Το αληθινό ερώτημα που προκύπτει απ’ το πείραμα του Μίλγκραμ δεν είναι ακαδημαϊκό, αλλά πέρα για πέρα ουσιαστικό. Είναι από αυτά που θέτεις μόνος στον καθρέφτη, με χαμηλό φωτισμό και σαρκαστική διάθεση: "Πόσο σίγουρος είσαι ότι ανήκεις στο περίφημο 35%;"
Ένα ερώτημα προσωπικό, όπως και κάθε τι πραγματικά αληθινό.

Conko είπε...

Ανορθόδοε, μου ήταν εξαιρετικά χρήσιμη αυτή η ανάρτηση...
Σ' Ευχαριστώ!!!

Ανορθόδοξος είπε...

Φίλε Μιχάλη
Ήξερα οτι είχαν γίνει και άλλες αναπαραστάσεις του πειράματος, αλλά για ελληνική έκδοση δεν γνώριζα! Σε περιπτώσεις όπως αυτή καταλαβαίνουμε οτι η φύση του ανθρώπου μας είναι σε μεγάλο βαθμό άγνωστη. Ένα άτομο μπορεί για δεκαετίες να μην έχει καν επίγνωση οτι έχει καταστροφικά ή σαδιστικά στοιχεία στο χαρακτήρα του.

Ανήκουμε άραγε στο 25% (το ευκταίο) ή μήπως θα κάναμε και εμείς βασανιστήρια σε μια παρόμοια πρίπτωση (το συνηθισμένο);

Φίλε Conko
Χαίρομαι που σε βοήθησε η ανάρτηση. Να 'σαι καλά!

Vasileios είπε...

Φίλτατε ανορθόδοξε,

ας ελπίσουμε ότι αυτή η γενειά των ανθρωποειδών, θα γίνει κάποτε Homo Sapiens (Άνθρωπος Σοφός).

Μέχρι τότε, ας καταλάβουμε ότι ζόυμε ανάμεσα σε Homo Erectus (και ειδικά ανάμεσα στα πόδια).

Περαστικά μας.

Μιχάλης Ρ. είπε...

Η εξουσία είναι τελικά βαρύ φορτίο... Εύκολα οι άνθρωποι υποτασσόμαστε στην αυθεντία και την εξουσιαστική ισχύ της κατεστημένης άποψης, βασανίζοντας, πολλές φορές, τον ίδιο μας τον εαυτό με δεδομένες πρακτικές, μόνο και μόνο επειδή "έτσι μάθαμε" ή μάλλον καλύτερα επειδή "έτσι μας έμαθαν". Τι μπορούμε να κάνουμε για να είμαστε σίγουροι ότι δε θα αφήσουμε τίποτα και κανέναν να μας φέρει σε τέτοιο σημείο;
…"Όσο υπάρχουν δυο άνθρωποι...ένας άνθρωπος κι ένας άλλος άνθρωπος...αυτοί οι δυο άνθρωποι είναι μια βεβαιότητα..."
Είχε ξαναβγεί μέσα του η παλιά χαμένη δύναμη...εκείνη η δύναμη της Αντίστασης...
"Το πρώτο είναι να σταθώ εναντίον του ρεύματος...Να σταθώ και να πάω κόντρα. Να παλέψω!..."
Αριστερά του ήτανε οι καπνοθήκες...οι ψηλοί γκρίζοι τοίχοι...¨
"Το πρώτο είναι η Αντίσταση...η Αντίσταση σ αυτόν εδώ τον παράλογο κόσμο...ναι, το πρώτο είναι να πω Αρνούμαι σ’ αυτόν εδώ τον παράλογο κόσμο...αλλά και μαζί να πω Αρνούμαι στο θάνατο, στην υποταγή...στη φυγή...στη λιποταξία..."
Μια συγκεχυμένη βουή ερχότανε από το βάθος...η πόλη ανάσαινε μέσα στη νύχτα...η ζωή κυκλοφορούσε στους μεγάλους δρόμους και στους μικρούς δρόμους...η ζωή, η ζωή που άξιζε γι αυτή να σταθεί σαν Κυναίγειρος με τα δόντια και να πει ΑΡΝΟΥΜΑΙ στο θάνατο, να πει ΑΡΝΟΥΜΑΙ στην άρνηση της ζωής...η ζωή, που άξιζε γι αυτή να σταθεί πάνω στη βεβαιότητα που τώρα είχε... να σταθεί και να παλέψει για να γίνει αυτή η ζωή επιτέλους λιγότερο άσχημη...λιγότερο ασφυκτική...για να γίνει αυτός εδώ ο κόσμος ένας κόσμος καινούριος... ένας κόσμος αλλιώτικος...ένας κόσμος που επιτέλους θα δώσει σε όλους τους ανθρώπους ελευθερία και ειρήνη και ψωμί...
"Όσο υπάρχουν δυο άνθρωποι...όσο υπάρχουν δυο άνθρωποι, υπάρχει μια βεβαιότητα...όσο υπάρχουν δυο άνθρωποι, υπάρχει ένα ΑΡΝΟΥΜΑΙ" ,είπε και στάθηκε...
Απόσπασμα από το διήγημα του Αντώνη Σαμαράκη «ΑΡΝΟΥΜΑΙ»

ΥΣ: Στην ελληνική έκδοση του πειράματος, το ποσοστό των φοιτητών του ΚΠΑ που υπερέβαλλαν ήταν διπλάσιο σχεδόν από των στρατιωτικών της σχολής πληροφοριών και ασφάλειας. Επειδή η εκπαίδευση των στρατιωτικών είχε να κάνει με την συλλογή πληροφοριών και τα "θύματα" ήταν προφανώς "στεγνά".

Dyer είπε...

Φίλε Ανορθόδοξε έγραψες πάλι!
Πιστεύω ότι εγώ δεν θα μπορούσα να φτάσω ως το τέλος επειδή το ηλεκτροσόκ μου προκαλεί φοβία, όμως αν υπήρχε άλλη τιμωρία …δεν ξέρω.
Βλέποντας το video σκέφτηκα σαν δάσκαλο τον ΓΑΠ.
Αυτός όχι 450V, κάρβουνο να έβλεπε τον μαθητή θα συνέχιζε αν τον παρότρυνε ο καθηγητής!

SRY είπε...

Πραγματικά εξαιρετικά διδακτικό (και πάντα επίκαιρο, δυστυχώς) το συγκεκριμένο πείραμα.

Μιας και αναφέρθηκε το όνομα της Φατούρου, θα ήθελα να σας παραπέμψω στο βιβλίο της "Ο βασανιστής ως όργανο της κρατικής εξουσίας", εκδ. Ελλ. Γράμματα.

Το θέμα της, που εξειδικεύεται στους βασανιστές της χούντας (με προσωπικές συνεντεύξεις κλπ) έχει στενότατη σχέση με την παρούσα ανάρτηση.

Σε αντίθεση με αυτό που οι περισσότεροι θα πιστεύαμε, το καθεστώς της χούντας απέρριπτε τους σαδιστές κι αυτούς που θα αντλούσαν ευχαρίστηση από το βασανισμό. Για βασανιστές επέλεγαν ανθρώπους με δεξιές (φυσικά) καταβολές, αλλά προπαντώς πιστούς στο καθήκον τους και στην υπακοή στην εξουσία.

Η περιγραφή της μεταμόρφωσης ενός απλού ανθρώπου σε κτήνος έχει τρομερό ενδιαφέρον. Ελπίζω κάποια στιγμή να γίνει αντίστοιχη μελέτη και για τα σημερινά κτήνη, τα ΜΑΤ, αν και τα συμπεράσματα δε νομίζω ότι θα αποκλίνουν σημαντικά.

Το απαισιόδοξο συμπέρασμα του βιβλίου είναι ότι, υπό ορισμένες συνθήκες, βασανιστές θα μπορούσαν να γίνουν οι περισσότεροι από εμάς.

Το άλλο όμως και πολύ σπουδαιότερο συμπέρασμα, είναι ότι δεν πρέπει να εστιάζουμε στο βασανιστή προσωπικά και στις "εγγενείς" προδιαθέσεις του, αλλά στο περιβάλλον το οποίο μεγαλώνει και διαπαιδαγωγείται. Και ότι τελικά αυτό είναι που πρέπει να καταπολεμήσουμε.

Ανορθόδοξος είπε...

Φίλε amfipolis
Λίγοι άνθρωποι δυστυχώς κερδίζουν τον τίτλο του sapiens. Οι περισσότεροι είναι από Νεάτερνταλ και κάτω (τρανή απόδειξη κάτι φατσούλες σε γήπεδα και στα επεισόδια στον Αγ. Παντελεήμονα)!

Φίλε Μιχάλη
Αν όλοι οι άνθρωποι ΑΡΝΟΥΝΤΑΝ να θέσουν εαυτούς στην υπηρεσία της βίας και της εξουσίας, δεν θα γίνονταν πόλεμοι και οι αδικία θα περιορίζονταν στο ελάχιστο. Αυτό όμως είναι δύσκολο...

Φίλε Dyer
Σ' ευχαριστώ! Ο ΓΑΠ είναι προφανώς ανεπίδεκτος μαθήσεως. Αυτό που του χρειάζεται είναι ριζική αλλαγή σχολικού περιβάλλοντος (στις ΗΠΑ ίσως θα ήταν πιο καλοδεχούμενος)...

Φίλε SRY
Βρήκα το βιβλίο στο διαδίκτυο, όμως στα αγγλικά: εδώ. Θα κοιτάξω να το αγοράσω όμως, καθώς φαίνεται ιδιαίτερα ενδιαφέρον...

Ανώνυμος είπε...

Pleasant Post. This record helped me in my college assignment. Thnaks Alot