Το μεσανατολικό μέσα από τις τέχνες

Αφορμή για να γράψω αυτό το μικρό κείμενο αποτέλεσε το σοκαριστικό κόμικς “Palestine” του Joe Sacco, που έπεσε στα χέρια μου πριν λίγες ημέρες. Περιγράφει με ωμό και παραστατικό τρόπο τις εμπειρίες του συγγραφέα από την περιπλάνησή του στην Παλαιστίνη το 1992, επιμένοντας ιδιαίτερα στα δεινά που είδε να προκαλεί η ισραηλινή κατοχή στους Παλαιστίνιους. Από την άλλη μεριά, πριν από λίγους μήνες είχα δει την εξαιρετική ταινία «Βαλς με τον Μπασίρ» του Ari Folman, η οποία δίνει μια εικόνα του πολέμου του 1982 στο Λίβανο, μέσα από τα μάτια των Ισραηλινών, αυτή τη φορά, στρατιωτών. Τα συγκεκριμένα δύο έργα αποδεικνύουν περίτρανα πως η τέχνη δεν είναι απλά ένα μέσο έκφρασης συναισθημάτων, αλλά μπορεί επίσης να ενημερώσει τον κόσμο για γεγονότα και καταστάσεις, συχνά με μεγαλύτερη εγκυρότητα και αμεσότητα από τα «επίσημα», γι' αυτό το σκοπό, ΜΜΕ.

Με τον όρο «μεσανατολικό ζήτημα» αναφερόμαστε στις σχέσεις μεταξύ των λαών της Μέσης Ανατολής, κυρίως των Εβραίων και των Αράβων. Η ιστορία ξεκίνησε στις αρχές του 20ου αιώνα, όταν Ιουδαίοι από όλο τον κόσμο άρχισαν να μεταναστεύουν μαζικά στην Παλαιστίνη και να αγοράζουν ακίνητα, επηρεασμένοι από το κίνημα του σιωνισμού, το οποίο αξίωνε μια πατρίδα για το λαό του Ισραήλ. Μετά το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, οι κυβερνήσεις των ΗΠΑ και της Μ. Βρετανίας υποστήριξαν ένθερμα τη δημιουργία ενός αυτόνομου εβραϊκού κράτους και τελικά, το Νοέμβριο του 1947, ψηφίστηκε από τη γενική συνέλευση του ΟΗΕ η διχοτόμηση της Παλαιστίνης σε ένα ιουδαϊκό και ένα αραβικό κράτος. Το κράτος του Ισραήλ ιδρύθηκε στις 14 Μαΐου του 1948, αλλά οι γειτονικές αραβικές χώρες δεν το αναγνώρισαν και εισέβαλαν στην Παλαιστίνη, για να ηττηθούν τελικά από τον ισραηλινό στρατό. Αραβικό παλαιστινιακό κράτος δεν ιδρύθηκε ποτέ, ενώ τουλάχιστον 750.000 Άραβες εξορίστηκαν στις γειτονικές χώρες. Το κράτος του Ισραήλ σχημάτισε ταχύτατα μια πανίσχυρη πολεμική μηχανή, βοηθούμενο από τις ξένες δυνάμεις, αλλά και από την οικονομική ενίσχυση των πλούσιων Εβραίων του εξωτερικού.

Το 1967, το Ισραήλ επιτέθηκε αιφνιδιαστικά σε στόχους στην Αίγυπτο, τη Συρία και την Ιορδανία, καταφέρνοντας να διπλασιάσει την έκτασή του σε μόλις επτά ημέρες, όσο διήρκεσε ο πόλεμος. Στρατηγικές περιοχές, όπως η Λωρίδα της Γάζας, η Δυτική Όχθη και τα Υψώματα του Γκολάν, πέρασαν στα χέρια των Ισραηλινών, ενώ οι Άραβες κάτοικοι αυτών των εκτάσεων κλήθηκαν να μεταναστεύσουν ή να ζήσουν υπό κατοχή. Το 1978, το Ισραήλ κήρυξε τον πόλεμο στο Λίβανο, ως απάντηση στις επιθέσεις των ανταρτών της Χεζμπολάχ. Το 1982, οι Ισραηλινοί έφτασαν μέχρι την πρωτεύουσα Βυρηττό, συνεργαζόμενοι με το τοπικό κόμμα των φαλαγγιτών, το οποίο ήταν δομημένο σε φασιστικά πρότυπα. Οι φαλαγγίτες ήταν στην πλειοψηφία τους φανατικοί χριστιανοί και μισούσαν θανάσιμα τους Παλαιστίνιους. Με τη σιωπηρή συγκατάθεση της ισραηλινής ηγεσίας, οι φαλαγγίτες εξόντωσαν χιλιάδες Παλαιστίνιους πρόσφυγες μέχρι τη λήξη του πολέμου... Στα τέλη της δεκαετίας του '80, η ισραηλινή καταπίεση σε συνδυασμό με την αθλιότητα της καθημερινής τους ζωής, οδήγησε μαζικά τους Παλαιστίνιους σε εξέγερση, τη λεγόμενη Ιντιφάντα. Παρόλο που οι επιθέσεις των Αράβων γίνονταν κυρίως με πέτρες και σφεντόνες, οι Ισραηλινοί αντέδρασαν με δυσανάλογη βία, σκοτώνοντας και φυλακίζοντας χιλιάδες, ανάμεσα στους οποίους και πολλούς αθώους άμαχους.

Ο δημιουργός του κόμικς “Palestine”, Joe Sacco, πέρασε δύο μήνες στην Παλαιστίνη τον χειμώνα του 1991-1992, λίγο μετά τη λήξη της Ιντιφάντα. Σκοπός του ήταν να μάθει αυτοπροσώπως και να καταγράψει την αλήθεια για την κατάσταση που επικρατούσε σ' αυτήν την ταραγμένη γωνιά του πλανήτη. Μεγαλωμένος σε Αυστραλία και Αμερική, ο Sacco έχει δηλώσει πως πριν το συγκεκριμένο ταξίδι του γνώριζε μόνο την επίσημη δυτική εκδοχή, οτι δηλαδή οι Ισραηλινοί είναι οι «καλοί» και οι Παλαιστίνιοι οι «κακοί». Ταξιδεύοντας όμως από πόλη σε πόλη, περνώντας από αραβικές συνοικίες, προσφυγικούς καταυλισμούς, ισραηλινά στρατόπεδα και εποικισμούς, αλλάζει άποψη και τάσσεται σαφώς υπέρ των Παλαιστινίων. Η ισραηλινή αυθαιρεσία και καταπίεση, αλλά και η αθλιότητα της ζωής των Παλαιστινίων δεν τον αφήνουν ασυγκίνητο, ενώ συχνά μέσα στο κόμικς (όπου παρουσιάζει και τον εαυτό του) φαίνεται να αισθάνεται ανήμπορος για την ανικανότητά του να βοηθήσει.

Πολλά είναι τα θέματα που θίγονται μέσα στις σελίδες του “Palestine”. Ο εθνικισμός, ο ρατσισμός και ο φονταμενταλισμός (Εβραίων και Αράβων), οι βιαιότητες των στρατιωτών και των εποίκων, οι απάνθρωπες ωμότητες κατά τη διάρκεια των ανακρίσεων, αλλά και των φυλακίσεων, η καθημερινότητα των Παλαιστινίων και οι τριτοκοσμικές συνθήκες διαβίωσής τους, η δυτικού τύπου ζωή των Ισραηλινών και πολλά ακόμη. Χαρακτηριστικό των ιστοριών που αφηγείται είναι οτι τοποθετεί μέσα σ' αυτές τον εαυτό του, όχι σαν ήρωα, αλλά σαν κοινό άνθρωπο με παραξενιές και ελαττώματα. Καταφέρνει να συνδυάσει άψογα την τεχνική του επιτόπιου, «βιωματικού», ρεπορτάζ με την αφηγηματικότητα του κόμικς, ενός είδους που έχει αγαπήσει από παιδί. Από τεχνικής πλευράς, τα σκίτσα και ο τρόπος γραφής του κινούνται στο χώρο του ρεαλισμού, παρουσιάζοντας την αλήθεια με όλες τις πεζές και συχνά δυσάρεστες λεπτομέρειες, αδιαφορώντας για τα «πολιτικώς ορθά» πρότυπα.

Το “Palestine” πρωτοδημοσιεύτηκε σε 9 τεύχη, ενώ στη συνέχεια κυκλοφόρησε σε δύο τόμους. Το 1996 βραβεύτηκε με το American Book Award, ένα από τα σημαντικότερα βραβεία διεθνώς, που απονεμήθηκε για πρώτη φορά σε κόμικς. Πρόσφατα εκδόθηκε σε επίτομο σχήμα, με πρόλογο από τον παγκοσμίου φήμης Παλαιστίνιο καθηγητή Edward Said. Η συγκεκριμένη έκδοση μεταφράστηκε στα ελληνικά από την Γιολάντα Τσιαμπόκαλου (η αγαπημένη μας Sadahzinia των Active Member) και κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΚΨΜ.

Περνώντας στην ταινία «Βαλς με τον Μπασίρ», έχω να πω οτι με εντυπωσίασε όσο λίγες. Πρόκειται για μια ταινία κινουμένων σχεδίων, η οποία παρουσιάζει μνήμες Ισραηλινών στρατιωτών από την εποχή της εισβολής στο Λίβανο. Σχεδιασμένες από μια ομάδα κορυφαίων σκιτσογράφων, οι ιστορίες που εκτυλίσσονται συγκεντρώθηκαν από ανθρώπους που συμμετείχαν πραγματικά στον πόλεμο, μετά από μια ανοικτή πρόσκληση του σκηνοθέτη στο διαδίκτυο. Ο σκηνοθέτης και σεναριογράφος ως ένα βαθμό, Ari Folman, είχε προσωπική εμπλοκή στα γεγονότα, καθώς υπηρετούσε τότε ως δημοσιογράφος του στρατού. Στο τέλος της ταινίας, τα κινούμενα σχέδια αλλάζουν και γίνονται πραγματικό βίντεο, από πλάνα που είχε ο ίδιος τραβήξει την εποχή εκείνη, δείχνοντας εκατοντάδες Παλαιστίνιες μάνες να θρηνούν για τη σφαγή των αμάχων που εκτέλεσαν οι φαλαγγίτες.

Παρότι Ισραηλινός, ο Folman κρατά ίσες αποστάσεις, προσπαθώντας να είναι όσο πιο αντικειμενικός γίνεται. Κοιτώντας μέσα από τα μάτια των απλών στρατιωτών, που ενεπλάκησαν στον πόλεμο συνήθως παρά τη θέλησή τους, ο σκηνοθέτης προσπαθεί να απεικονίσει την αμηχανία, το φόβο, την απογοήτευση και την απελπισία τους. Δείχνοντας ωμά τον παραλογισμό του πολέμου, μέσα από τις διαταγές και τη συμπεριφορά των ανωτέρων, τις διάφορες στρατιωτικές πρακτικές και τα αποτελέσματά τους, ο δημιουργός της ταινίας περνά ένα σαφές αντιπολεμικό μήνυμα. Οι εφιάλτες, τα κενά μνήμης, οι τύψεις και οι ενοχές είναι τα κατάλοιπα του πολέμου που στοιχειώνουν σήμερα τους ήρωες της ταινίας, οι οποίοι είναι πια μεσήλικες.

Η αφήγηση των ιστοριών και η παρουσίασή τους ξεφεύγει από τα ρεαλιστικά πρότυπα και περνά στο χώρο του σουρεαλισμού. Απόκοσμα και μυστηριώδη όνειρα, αφηγήσεις που ακροβατούν ανάμεσα στην πραγματικότητα και τη φαντασία, δοσμένα μέσα από εικόνες υψηλής καλλιτεχνικής αξίας, που αποτελούν πραγματικά έργα τέχνης. Το soundtrack της ταινίας βρίσκεται επίσης σε υψηλά επίπεδα, περιλαμβάνοντας και ορισμένα κομμάτια της δεκαετίας του '80, όπως το “Enola Gay” και το “This is not a Love Song”. Το «Βαλς με τον Μπασίρ» προτάθηκε για Όσκαρ καλύτερης ξενόγλωσσης ταινίας το 2009, αποτελώντας την πρώτη ταινία κινουμένων σχεδίων που προτάθηκε ποτέ για το βραβείο. Συγκέντρωσε άλλες 23 υποψηφιότητες, μεταξύ των οποίων για το χρυσό φοίνικα στις Κάννες, ενώ απέσπασε 26 διαφορετικά βραβεία.

Δείτε και:

• http://www.globalissues.org/issue/111/palestine-and-israel
• http://en.wikipedia.org/wiki/Phalange
• http://www.imdb.com/title/tt1185616/