Ο Βίλχελμ Ράιχ για το φασισμό

Η ευρύτατη διάδοση των ιδεών του φασισμού σε πολλές, διαφορετικές μεταξύ τους πληθυσμιακές ομάδες αποτελεί ένα μυστήριο για κάθε σκεπτόμενο άνθρωπο. Όπως εύλογα είχε αναρωτηθεί ο μεγάλος φιλόσοφος Μπαρούχ Σπινόζα: «γιατί άραγε αγωνίζονται οι άνθρωποι για τη δουλοσύνη τους, σαν να πρόκειται για τη σωτηρία τους;». Είναι λυπηρό, τρομακτικό και παράλογο να συναντάς άτομα που υπερασπίζονται με λύσσα και φανατισμό την ίδια τους την υποδούλωση. Για να αποκαλύψει κάποιος τα γενεσιουργά αίτια αυτής της επιδημίας, θα πρέπει να καταδυθεί στα βάθη του ανθρώπινου ασυνείδητου και να εξετάσει μηχανισμούς εγκατεστημένους από χιλιετίες. Ένας από τους πρώτους ερευνητές που ασχολήθηκε με τα βαθύτερα ψυχολογικά αίτια του φασισμού και του ολοκληρωτισμού γενικότερα ήταν ο ψυχαναλυτής και κοινωνικός επαναστάτης, Βίλχελμ Ράιχ.

Ο Βίλχελμ Ράιχ γεννήθηκε το 1897, στη Γαλικία της Αυστροουγγαρίας. Όταν ήταν ακόμα φοιτητής ιατρικής έγινε δεκτός από την ψυχαναλυτική εταιρία της Βιέννης, ενώ σε μικρό χρονικό διάστημα σταδιοδρόμησε ως θεραπευτής και θεωρητικός. Το στοιχείο που τον ξεχώριζε από τους περισσότερους συναδέλφους του ήταν οτι προσπάθησε να παντρέψει, μέσα από τα γραπτά του, τον φροϋδισμό με τον μαρξισμό. Συγκρουόμενος τόσο με τους ψυχαναλυτές, οι οποίοι έδιναν έμφαση κυρίως στην ατομική ψυχολογία, όσο και με τους μαρξιστές, για τους οποίους μόνο οι κοινωνικοί παράγοντες είχαν σημασία, ο Ράιχ υποστήριξε οτι ατομικοί και κοινωνικοί παράγοντες έχουν το ίδιο μερίδιο ευθύνης στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του κάθε ατόμου. Οι πρωτοποριακές του απόψεις τον έκαναν να συγκρουστεί και με τις δύο αυτές ομάδες, που τον χαρακτήρισαν αιρετικό και ανεπιθύμητο. Σύντομα διαγράφτηκε από το αυστριακό, γερμανικό και δανικό κομμουνιστικό κόμμα, αλλά και από τη διεθνή ψυχαναλυτική ένωση. Ένα από τα πιο επιδραστικά βιβλία του, που τον έκανε μισητό στις τάξεις των φασιστών, των σταλινικών, αλλά και των ορθόδοξων ψυχαναλυτών, ήταν η «μαζική ψυχολογία του φασισμού», στην οποία θα βασιστώ για το σημερινό άρθρο.

Ο Ράιχ ξεκινά το βιβλίο του σκιαγραφώντας τα θετικά στοιχεία του φροϋδισμού και του μαρξισμού, αλλά και τους παραλογισμούς στους οποίους έχουν καταλήξει. Σύμφωνα με τον Μαρξ η εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης, με τη συνακόλουθη συγκέντρωση του κεφαλαίου σε λίγα άτομα, ήταν αυτή που δημιουργούσε τις οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες. Για την αποκατάσταση της ισότητας ήταν αναγκαία η «απαλλοτρίωση των απαλλοτριωτών», μέσω της λαϊκής επανάστασης. Οι οπαδοί και συνεχιστές του Μαρξ, πολλοί από αυτούς φανατικοί και πωρωμένοι διανοητικά, έφτασαν στο σημείο να υποστηρίζουν οτι τα πάντα εξαρτώνται αποκλειστικά από τους οικονομικούς παράγοντες, θεωρώντας οτι η ιδεολογία και η συνείδηση των ανθρώπων καθορίζονται μόνο από την οικονομία. Μη μπορώντας να κατανοήσουν τις περίπλοκες διεργασίες του ανθρώπινου ψυχισμού, τις απέρριπταν αυτόματα ως «ιδεαλισμό» και «ψυχολογία».

Από την άλλη μεριά, ο Φρόυντ έκανε ορισμένες σπουδαίες ανακαλύψεις στον τομέα της ατομικής ψυχολογίας. Κατέδειξε οτι η συνείδηση αποτελεί ένα μικρό μόνο τμήμα της ψυχής, ενώ υπάρχουν πολλές λειτουργίες που παραμένουν ασυνείδητες, τις οποίες μπορούμε μόνο έμμεσα να αντιληφθούμε. Μια ακόμα ανακάλυψή του ήταν οτι και τα μικρά παιδιά διατηρούν μια έντονη ερωτική ορμή, που δεν έχει σχέση με την αναπαραγωγή. Η απώθηση του παιδικού ερωτισμού, λόγω του φόβου της γονεϊκής τιμωρίας, οδηγεί τον άνθρωπο σε διάφορες νοσηρές καταστάσεις. Ο Φρόυντ όμως διέπραξε το σφάλμα να εστιάσει μόνο στην ατομική συνιστώσα, παραβλέποντας ουσιαστικά το ρόλο των κοινωνικών και οικονομικών παραγόντων στη ζωή του ατόμου. Ορισμένοι μεταγενέστεροι ψυχαναλυτές πέρασαν στο στρατόπεδο της αντίδρασης, θεωρώντας οτι στόχος της επιστήμης τους είναι η κατασκευή προσαρμοστικών (και άρα υποταγμένων) ανθρώπων.

Ο Ράιχ χρησιμοποιεί ένα απόσπασμα του Λένιν ως έναυσμα για να περιγράψει στη συνέχεια τους κοινωνικούς και ψυχολογικούς παράγοντες που οδηγούν στο φασισμό: «Ο στρατιώτης αισθανόταν μεγάλη συμπάθεια για τα ζητήματα των χωρικών... Επανειλημμένα είχανε πάρει οι στρατιώτες τη δύναμη στα χέρια τους, όμως σχεδόν ποτέ δεν φτάσανε να χρησιμοποιήσουν ως το τέλος τη δύναμή τους. Οι στρατιώτες κλονίζονταν, σκότωναν κάποιον μισητό τους ανώτερο και λίγες ώρες αργότερα άφηναν τους άλλους ελεύθερους, αρχίζανε τις διαπραγματεύσεις με τις αρχές και στέκονταν κατόπι να τους εκτελέσουν, βάζανε την ουρά στα σκέλια και ανέχονταν να τους ξαναζέψουν στο ζυγό...». Οι λόγοι για τους οποίους οι στρατιώτες συμπεριφέρθηκαν τόσο παράξενα μπορούν να ερμηνευτούν επιστημονικά μέσα από την ομαδική ψυχολογία. Οι στρατιώτες, χωρίς ποτέ να το συνειδητοποιούν, έβλεπαν στους αξιωματικούς τους το πρόσωπο του αυταρχικού πατέρα της παιδικής τους ηλικίας. Του πατέρα που δεν επιτρεπόταν να σκοτώσουν, παρόλο που τους ποδοπατούσε τη χαρά της ζωής. Η μεταμέλειά τους μετά την κατάληψη της εξουσίας αντανακλά τις ενοχές τους για το φόνο του πατέρα, που υπερκέρασαν ακόμα και το έντονο μίσος τους προς αυτόν. Στο θεσμό της πατριαρχικής οικογένειας πρέπει λοιπόν να αναζητήσουμε τις βαθύτερες ρίζες του φασισμού.

Σύμφωνα με τον Ράιχ η αυταρχική οικογένεια είναι το εργοστάσιο της δομής και της ιδεολογίας του αυταρχικού κράτους. Από ψυχαναλύσεις ατόμων οποιασδήποτε ηλικίας, εθνικότητας και κοινωνικής τάξης διαπιστώνεται οτι κατά τη διάρκεια των πρώτων πέντε χρόνων της ζωής θεμελιώνονται οι ψυχολογικές βάσεις, οι οποίες θα οδηγήσουν στη στήριξη και την αναπαραγωγή της κοινωνικής δομής. Η Εκκλησία αναλαμβάνει αργότερα να συνεχίσει απλώς αυτό το ρόλο. Αναλυτικότερα, ο μηχανισμός που παράγει αυταρχικούς και υποταγμένους (οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος) ανθρώπους είναι ο εξής: Η ηθική αναχαίτιση της έμφυτης ερωτικής ορμής του παιδιού, που συχνά συνδέεται με απειλές οτι θα βλαφτούν τα γεννητικά του όργανα, κάνει το παιδί φοβισμένο, υπάκουο, «καλό» και «προσαρμοσμένο». Η αναχαίτιση της σεξουαλικής ορμής παραλύει τις επαναστατικές δυνάμεις του ανθρώπου, καθώς κάθε ζωντανή και ελεύθερη παρόρμηση συνδέεται με το άγχος ευνουχισμού. Σε πρώτο στάδιο, το παιδί μεγαλώνει στο αυταρχικό μικροκράτος της οικογένειας, έχοντας την υποχρέωση να προσαρμοστεί στη δομή της, για να μπορέσει να ενταχθεί αργότερα στο γενικότερο πλαίσιο της κοινωνίας. Συμπερασματικά, η αυταρχική διάπλαση του χαρακτήρα συντελείται κατά κύριο λόγο με το ρίζωμα της ανάσχεσης και του άγχους μέσα στο υλικό της γενετήσιας ορμής.

Ο «ηγέτης» έχει πάντοτε ξεχωριστή θέση στην ψυχοσύνθεση του φασιστικού πλήθους. Αποτελεί την ενσάρκωση του παντοδύναμου πατέρα της παιδικής ηλικίας, ο οποίος δεν γνωρίζει περιορισμούς και μπορεί να καταφέρει τα πάντα. Χαρακτηριστικό είναι οτι πολλοί οπαδοί του εθνικοσοσιαλιστικού κόμματος της Γερμανίας, όταν γινόταν λόγος για το ανεφάρμοστο του οικονομικού του προγράμματος, έδιναν την απάντηση: «ο Χίτλερ τα ξέρει αυτά καλύτερα από τον καθένα, θα τα καταφέρει οπωσδήποτε»! Είναι φανερή η παιδική ανάγκη καταφυγής στην παντοδυναμία του πατέρα. Αυτό το μαζικό αίσθημα καταφυγής και εμπιστοσύνης είναι που δίνει στους δικτάτορες την τεράστια πραγματική δύναμη που διαθέτουν. Η εξίσου παιδική ταύτιση με τον ηγέτη και με τις αξίες που αυτός ενσαρκώνει είναι υπεύθυνη για το φαινόμενο του εθνικιστικού ναρκισσισμού, δηλαδή τις παράλογες πεποιθήσεις για την ανωτερότητα, το μεγαλείο και τη σπουδαιότητα μιας συγκεκριμένης φυλής ή άλλης ομάδας. Από τη σχέση με τον πατέρα της παιδικής ηλικίας, τα αισθήματα της προσήλωσης, της εξάρτησης και της υποταγής μεταβιβάζονται στον ηγέτη, ενώ το κατακλυσμικό μίσος προβάλλεται έξω από την ομάδα, προς ξένα άτομα ή ομάδες ατόμων. Έτσι, ο φασίστας μισεί με παράλογο μένος όσους δεν ανήκουν στην ομάδα του, είτε αυτοί λέγονται Εβραίοι, μαύροι, Αλβανοί, μασόνοι ή άθεοι...

Από όλες τις κοινωνικές τάξεις, η πιο επιρρεπής στην εξάπλωση της φασιστικής ιδεολογίας είναι η μικροαστική, δηλαδή οι μικροεπιχειρηματίες και οι υπάλληλοι. Την εποχή της εξάπλωσης του ναζισμού στη Γερμανία, η μικροαστική τάξη αντιμετώπιζε σοβαρότατα οικονομικά προβλήματα, απόρροια τόσο της γενικευμένης κρίσης που ξεκίνησε από την Αμερική, όσο και του ανταγωνισμού με τις βιομηχανίες. Μη μπορώντας να συναγωνιστούν τη φθηνότερη και πιο μαζική παραγωγή των μεγάλων βιομηχανιών, οι μικρές επιχειρήσεις οδηγούνταν αναπόφευκτα στο μαρασμό. Όσο και αν πολλοί μικρομαγαζάτορες αισθάνονταν την ανάγκη να συνενωθούν σε μια ενιαία οργάνωση, ο οικονομικός ανταγωνισμός των μικρών επιχειρήσεων δεν επέτρεπε να δημιουργηθεί καμιά αλληλεγγύη. Καχύποπτος από τη φύση του, ο μικροεπιχειρηματίας αδυνατούσε να ταυτιστεί με τους ομοίους του, προτιμώντας να έχει ως ιδανικό την αφηρημένη έννοια της «εθνικής ενότητας». Ακόμα, οι υπάλληλοι, αν και δεν βρισκόταν σε καλύτερη οικονομική κατάσταση από τους εργάτες, δεν δένονταν με τους συναδέλφους τους και συνήθιζαν να τους βλέπουν ανταγωνιστικά, καθώς ήταν άμεσα εξαρτημένοι από τον εργοδότη και ονειρεύονταν την προοπτική μιας σταδιοδρομίας. Ως αποτέλεσμα, η κοινωνική συνείδηση του υπαλλήλου δεν χαρακτηρίζεται από το αίσθημα της κοινής μοίρας με τους συναδέλφους του, αλλά συνίσταται στην απόλυτη ταύτιση με την εξουσία, τον εργοδότη, τον ηγέτη, το έθνος.

Η μικροαστική νοοτροπία έχει διαποτίσει το θεσμό της πατριαρχικής οικογένειας, οδηγώντας αναπόφευκτα σε αναπαραγωγή και διαιώνιση των φαινομένων της υποταγής στην εξουσία και της έλλειψης ταξικής συνείδησης και κοινωνικής ευαισθησίας. Έτσι, χαρακτηριστική είναι η μικροαστική ηθική, με τους πολυάριθμους περιορισμούς της κυρίως σε σεξουαλικά ζητήματα, κάτι που συναντάται ακόμα και σήμερα. Παρόμοια φαινόμενα παρατηρούνται και στην τάξη των αγροτών, όπου η πατριαρχία είναι ισχυρή όσο πουθενά. Ο Ράιχ πιστεύει οτι ευθύνονται οι συνθήκες εργασίας των αγροτών, που προϋποθέτουν το στενό σύνδεσμο των μελών της κάθε οικογένειας. Επειδή οι αγροτικές οικογένειες συνηθίζουν να δουλεύουν μαζί, για την αποφυγή της αιμομιξίας εφαρμόζεται μια σκληρή καταπίεση της γενετήσιας ορμής, μια έντονη απώθηση του ερωτισμού. Ο θεσμός της αυταρχικής οικογένειας είναι ισχυρότερος στα χωριά, όπου οι συνθήκες αναγκάζουν τους συγγενείς να ζουν και να δουλεύουν μαζί. Γνωρίζουμε όμως οτι η αυταρχική οικογένεια αποτελεί μικρογραφία του αυταρχικού κράτους, το οποίο μπορεί να αναζητήσει τους περισσότερους θιασώτες του ανάμεσα στις τάξεις των μικροαστών και των γεωργών. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια οτι είναι απίθανο να βρεθούν εργάτες υποστηρικτές του φασισμού, απλά αποτελούν δυσκολότερους στόχους, εξαιτίας της ελαστικότερης σεξουαλικής ηθικής τους και του αισθήματος αλληλεγγύης για τους συναδέλφους τους.

Σε αδρές γραμμές αυτοί είναι οι παράγοντες που ευνοούν τη γένεση και την εξάπλωση του φασισμού. Παρόλο που η πρώτη έκδοση της «μαζικής ψυχολογίας του φασισμού» γράφτηκε το 1933, τα περισσότερα θέματα που πραγματεύεται είναι επίκαιρα στις μέρες μας. Όσο και αν οι τρόποι παραγωγής και κατανάλωσης, οι κοινωνικοί θεσμοί, η ηθική και η λειτουργία της οικογένειας έχουν αλλάξει, κάποια πράγματα παραμένουν αναλλοίωτα και διαχρονικά. Ο ίδιος ο Αδόλφος Χίτλερ είχε καταλάβει οτι ο φασισμός απευθύνεται στα κατώτερα ένστικτα του ανθρώπου και όχι στη λογική σκέψη, οτι ο δικτάτορας πρέπει να χειρίζεται τα συναισθήματα των μαζών και όχι να τους μιλά με λογικά επιχειρήματα, διαπιστώσεις που χρησιμοποιούνται κατά κόρον από τους ηγέτες της σημερινής «δημοκρατίας». Ακόμα και αν η εικόνα του απεχθούς, αυταρχικού τυράννου έχει εκλείψει από τις περισσότερες χώρες του κόσμου, οι τεχνικές της χειραγώγησης των μαζών έχουν τελειοποιηθεί και εφαρμόζονται διακριτικότερα, πιο αποτελεσματικά...